Russische operette

Het schokkendst is misschien nog wel de schaamteloze nonchalance waarmee het regime in Rusland de Oekraïense filmmaker Oleg Sentsov voor twintig jaar naar een kamp in Siberië heeft gestuurd. Er is niemand die echt gelooft dat Sentsov in 2014 opdracht heeft gegeven tot het opblazen van een Lenin-standbeeld in Simferopol, noch in de andere plannen voor aanslagen die hem ten laste zijn gelegd. Het proces voor de militaire rechtbank in Rostov was ook niet overtuigend. Een van de twee getuigen à charge verklaarde dat zijn beschuldigingen door de geheime dienst fsb door marteling waren afgedwongen.

Barbertje moest hangen, dat wordt overduidelijk in de documentaire The Trial: The Russian State vs. Oleg Sentsov van de Russische regisseur Askold Koerov. Wie, zoals de Russische president Vladimir Poetin, de macht heeft over het juridisch apparaat kan zich de moeite van een geloofwaardige procesgang besparen.

Het proces tegen Sentsov (41) paste binnen het sprookje dat de Russische overheidspropaganda in 2014 had geweven rond de Maidan-revolte in de Oekraïense hoofdstad Kiev, waarbij de pro-Russische president Viktor Janoekovitsj het veld ruimde. In dat beeld was deze revolte het werk van door Duitse revanchisten gesteunde Oekraïense neonazi’s. Dus moest Sentsov lid zijn van Pravi Sektor, een Oekraïense extreem-rechtse groepering. En hij moest neo-nazisympathieën hebben. Om dat te bewijzen vond de fsb in Sentsovs huis, onder vijfhonderd andere films, de verdachte dvd Het alledaags fascisme, over het Derde Rijk. Dat het hier een film van de gezagsgetrouwe sovjetregisseur Michaïl Romm uit 1965 betreft, deed voor de beeldvorming niet ter zake.

Het cynisme waarmee de Russische overheid Sentsov in de tang neemt, komt in de film mede goed tot zijn recht doordat het slachtoffer zo’n innemende indruk maakt, met zijn grote, een beetje spottende ogen. Hij houdt zich groot, deze vader van twee kinderen uit Simferopol op de in 2014 door Rusland geannexeerde Krim. Hij is niet bang voor de twintig jaar kamp die hem in het vooruitzicht zijn gesteld, zegt hij. Twintig jaar is tenslotte korter dan de tijd dat de ‘wraakzuchtige dwerg’ in het Kremlin nog aan de macht zal zijn.

Door ongelukkig toeval lijkt Sentsov in deze schijnvertoning verzeild. Toen in 2014 ‘groene mannetjes’, verklede Russische militairen, de kazernes van het Oekraïense leger op de Krim belegerden, was Sentsov een van degenen die de belegerde militairen – een soort Oekraïens Dad’s Army, dat er niet aan dacht om te vechten – in hun kazerne water en voedsel ging brengen. In de maanden daarvoor had hij in Kiev meegedaan met de Maidan-revolte en zag hij met lede ogen aan hoe Poetin op de Krim zijn revanche probeerde te halen.

Kennelijk heeft dat de aandacht getrokken van de fsb, die een zaak construeerde tegen Sentsov, een Oekraïens staatsburger met de Russische nationaliteit (in de landen van de voormalige Sovjet-Unie zijn dat verschillende begrippen). Een student chemie in Simferopol benaderde de fsb met het verhaal dat ene Aleksej Tsjirni hem had benaderd voor de vervaardiging van explosieven. De fsb voorzag de student van een verborgen camera en microfoon en inderdaad, Tsjirni was zeer te spreken over de kleine demonstratie van zijn kunnen die de student in de bossen bij Simferopol ten beste gaf. Eenmaal gearresteerd verklaarde Tsjirni dat Sentsov zijn opdrachtgever was, en dat deze de spil was in een netwerk van anti-Russische terroristen op de Krim.

Het verhaal deed het goed op Rossija24 en Livenews, twee propaganda-nieuwskanalen op de door de staat gecontroleerde Russische televisie. Door de fsb in scène gezette spannende samenzweringen, inclusief veel suggestieve opnamen van verborgen camera’s, vormen sinds jaar en dag een populair genre op de Russische tv. Er waren dat heimelijk tot stand gekomen filmpje uit het bos en de beelden die de fsb gemaakt had van de arrestatie van Tsjirni. Die had, helemaal in de rol, een legerbroek aan waar de Duitse vlag was ingenaaid. In interviews wees Tsjirni Sentsov aan als het mastermind achter het plan om het beeld van Lenin op te blazen, alsmede objecten in Sebastopol en Jalta. De terroristische cel zou nog een lid hebben gehad, de linkse activist Aleksandr Koltsjenko, die in het proces tien jaar heeft gekregen.

Behalve met Tsjirni waren er interviews met ene Gennadi Afanasjev, een jongeman die er overduidelijk uitzag als een Russische misdadiger – kale kop, van onder tot boven getatoeëerd. Ook hij wist allerlei details over Sentsovs terroristische activiteiten, maar liet het afweten tijdens het proces in Rostov. In plaats daarvan vertelde hij in de rechtszaal dat zijn beschuldigingen door de fsb waren afgedwongen door hem een gasmasker op te zetten en dan de lucht af te knijpen, en zijn geslachtsdelen onder stroom te zetten. Maar de uitslag van het proces stond al vast.

Wat de film The Trial goed laat zien is de smoezelige middelmatigheid van de repressie in Rusland. Niemand – de aanklager niet, de rechter niet, de advocaat niet – lijkt in de schuld van de verdachte te geloven, maar dat maakt niet uit. Misschien verhoogt de operetteachtige ongeloofwaardigheid zelfs wel de intimiderende werking.

Van die intimiderende onwaarschijnlijkheid zijn de laatste tijd in Rusland meer voorbeelden. Tegen de nu in huisarrest zittende toneelregisseur en filmer Kirill Serebrennikov wordt ingebracht dat hij subsidiegelden voor een nooit tot stand gekomen voorstelling achterover heeft gedrukt, terwijl iedereen weet dat die voorstelling er wel degelijk is geweest. De Russische minister Aleksej Oeljoekajev werd op heterdaad gearresteerd toen hij met een cadeautje, in de vorm van een mandje worsten, het bureau van de met Poetin bevriende oligarch Igor Setsjin verliet. Onder de worsten bleken miljoenen roebels smeergeld verstopt, wat Oeljoekajev kennelijk niet wist. Het onderzoek naar de moord op oppositiepoliticus Boris Nemtsov in 2015, op een brug vlak bij het Kremlin, heeft weliswaar veroordelingen opgeleverd – de Tsjetsjeense hoofdverdachte kreeg twintig jaar – maar de vraag wie de opdracht voor de moord had verstrekt werd op het proces eigenlijk niet behandeld.

TheTrial geeft nog een andersoortig, haast komisch voorbeeld van de operettebenadering: tijdens de vertoning van een film over de Maidan in het Moskouse underground-theater Teatr.Doc stormen plotseling brandweer en politie binnen omdat er een tip zou zijn over een bom in het theater. Voordat die imaginaire bom onschadelijk kan worden gemaakt, moeten eerst binnen alle toeschouwers hun paspoort laten zien.

Achter deze onserieuze benadering gaat een harde boodschap schuil: ook jij kunt slachtoffer worden van zo’n farce als je je tegen het gezag verzet. En je kunt zelfs niet zeggen dat deze methode van repressie in het verborgene plaatsvindt. Integendeel haast – er is zelfs ruimte voor kritiek.

Oleg Sentsov is een originele figuur die niet-gepubliceerde romans heeft geschreven, een paar jaar op hoog niveau heeft meegedaan aan internationale toernooien van videogamers, en ten slotte films is gaan maken. Zijn enige film van betekenis, Gamer, over die videogamewereld, ging in 2011 in première op het iffr in Rotterdam. Ten tijde van zijn arrestatie was Sentsov juist begonnen aan een tweede film, die Rhino zou moeten heten.

Deze achtergrond in film maakt dat Sentsovs zaak de afgelopen jaren tenminste niet uit het nieuws is verdwenen. Koerov laat zien hoe de door Poetin gewaardeerde cineast Aleksandr Sokoerov, tijdens een ontmoeting van de Russische president met vertegenwoordigers uit de culturele wereld, probeert een goed woordje te doen voor Sentsov. Hij schaamt zich voor wat er gebeurt, zegt Sokoerov, op smekende toon. (‘Ik hoop niet dat ik iets verkeerds heb gezegd.’) Een filmregisseur hoort zich op festivals te weren, niet in een rechtszaal, zegt Sokoerov. Met gespeelde verbazing antwoordt Poetin dat Sentsov niet is gearresteerd vanwege zijn films, maar op beschuldiging van terrorisme.

Ook andere Russische regisseurs hebben op Sentsovs vrijlating aangedrongen, en de internationale filmwereld doet al drie jaar ook zulke oproepen – op vrijwel elk internationaal filmfestival komt zijn lot aan de orde. Sinds de uitspraak in 2015 zit er echter geen enkel schot in een mogelijke vrijlating. Pogingen om de filmmaker naar Oekraïne te halen in het kader van de uitwisseling van gevangenen aan het Russisch-Oekraïense front in de Donbas, waar het nu al vier jaar oorlog is, lopen stuk op het Russische argument dat Sentsov, net als de rest van de bewoners van de Krim, geen Oekraïens staatsburger meer is maar een burger van Rusland. Hij kan dus niet tegen een Rus worden uitgewisseld. Als er niks verandert, heeft Sentsov nog zeventien jaar kamp met streng regime voor de boeg. De ‘wraakzuchtige dwerg’ laat zich in maart van dit jaar weer voor zes jaar tot president van Rusland verkiezen.

De grote verdienste van The Trial is dat de film laat zien hoe onspectaculair en tegelijkertijd effectief repressie kan zijn. Massale arrestaties en systematische onderdrukking van afwijkende meningen – zoals in de sovjettijd – zijn helemaal niet nodig. Je smoort oppositionele media en je verzekert je van de loyale medewerking van het justitieel apparaat, dat is voldoende om protesten op voorhand belachelijk te maken en de indruk te wekken dat elk verzet vechten tegen de bierkaai is. Je zou haast zeggen dat de Amerikaanse president Donald Trump, met Poetins hulp aan de macht gekomen, die Kremlin-les goed in de oren heeft geknoopt, gezien zijn voortdurende aanvallen op de onafhankelijkheid van de fbi, de rechterlijke macht en de vrije pers.

In zijn indrukwekkende slotwoord in de rechtszaal zegt Sentsov dat een derde van alle Russen wel weet dat de dingen anders zijn dan de staatstelevisie ze schildert. Eens zullen ze hun lafheid moeten afleggen, meent de filmmaker met de moed der wanhoop. In de tijd van Trump en andere autocraten in opkomst klinkt zo’n oproep voor ons in de rest van de wereld akelig relevant.