Een gesprek met een kennis op de barkruk naast me. Hij gelooft dat de aanslagen in Parijs en Berlijn in scène zijn gezet. Had ik de filmpjes wel eens goed bekeken? Waar haal ik mijn nieuws vandaan? Nou, ik lees de NRC, Trouw en de Volkskrant en ik kijk naar het journaal op de televisie. En als die allemaal ongeveer hetzelfde nieuws brengen, dan moet het toch ongeveer kloppen. Ja, maar alle berichten komen van vier persbureaus. De media praten elkaar na. En de aanslagen zijn bedoeld om ervoor te zorgen dat we een bijdrage leveren aan de strijd in het Midden-Oosten.
Toen het gesprek via vaccinatie en misleiding door autoriteiten belandde bij de aanslagen was er iets op gang gekomen wat niet meer te stoppen viel. Het oude complot van de vrijmetselaars, de gesprekken die Jean-Claude Juncker voert met leiders van andere planeten, hij heeft het zelf gezegd, de verborgen boodschappen die je hoort als je iemands uitspraken achterstevoren afspeelt, de MH17, het een volgde op het ander.
Tot mijn verbazing blijft het gesprek me bezighouden. Dat heb ik niet snel als ik eenvoudig van mening verschil met iemand anders. Maar dit was iets anders dan een meningsverschil: dit was een verschil in hoe je over de wereld kunt denken. Wat is kennis, en hoe weten we wat we denken te weten? Ik vroeg het me voor het eerst sinds lange tijd weer af. Niet met het idee dat ik mijn wereldbeschouwing moest bijstellen, maar omdat ik wilde weten hoe ik over van alles dacht.
Het is wat Paul Feyerabend beschrijft in een van zijn twee dialogen Over kennis: ‘Ik heb een wereldbeschouwing, maar ik kan die niet uitspellen, ze vertoont zich alleen als ik oploop tegen iets wat ermee in strijd is.’
Wat me opviel in mijn onverwachte gesprek was de samenhang in wat ikzelf zei en de samenhang in wat mijn gesprekspartner zei. Het waren botsende manieren van denken, er was geen uitwisseling van argumenten mogelijk.
Vooronderstelling van het geloof in samenzweringen: alles wat er gebeurt, is heimelijk georganiseerd door mensen die er belang bij hebben. Dat bevredigt een obsessieve behoefte aan zingeving en zekerheid. Ga je eenmaal uit van die vooronderstelling, dan twijfel je niet meer aan onwaarschijnlijke verklaringen. Want alles wat tegen die verklaringen wordt ingebracht, is misleiding. Het lijkt me een natuurwet: als je eenmaal in één samenzwering gelooft, kun je in alle samenzweringen geloven.
Ik had dit nog niet bedacht, of ik lees in de NRC: ‘Bijna de helft van de Fransen (48 procent) ziet immigratie als een doelbewuste poging van de elite om de bevolking te vervangen. Bijna een derde (31 procent) meent dat terreurorganisaties IS en al-Qaeda creaties van westerse inlichtingendiensten zijn. Haast evenzoveel Fransen (32 procent) vermoeden dat aids in een laboratorium is bedacht en één op de tien denkt dat de aarde plat zou kunnen zijn.’
Dat zijn heftige aantallen. Ik had me nooit eerder verdiept in samenzweringstheorieën. Ze hadden altijd iets onbenulligs. Maar op het internet kun je ze allemaal vinden, in een paar minuten, en dit Franse onderzoek plaatst ze op een ander niveau. Als je met twintig mensen op de metro staat te wachten, zijn er tien die geloven dat de immigratie is georganiseerd door de elite. Want die wil de bevolking vervangen! Dat zal in Amsterdam toch niet anders zijn dan in Parijs. Bingo voor een bepaald soort politieke partijen.
Voor wie denkt dat het wel losloopt, ook uit de NRC: ‘Acht op de tien ondervraagden bleken volgens de door de gerenommeerde opiniepeiler Ifop uitgevoerde representatieve steekproef in ten minste één van de vele voorgelegde theorieën te geloven. Het ging zowel om historische kwesties (de moord op Kennedy, de maanlanding) als actuele (zoals het verhullen van schadelijke effecten van vaccins).’
Voor alle onzin die er wordt verkocht, hebben we tegenwoordig de begrippen ‘nepnieuws’ en ‘alternatieve feiten’. Onze kranten weerleggen ze, en we zijn verbaasd over het succes van de politici die het nepnieuws verspreiden. Maar als acht op de tien mensen openstaan voor een samenzweringstheorie, dan vraagt dat om iets anders dan verbazing en om meer dan het rechtzetten van leugens.