Scheepje

De meest volwassen kunstdocumentaire voor kinderen (9+) ooit, lijkt me De man die achter de horizon keek van Martijn Blekendaal. Hij gaat over iemand die als Berend Botje uit varen ging en nooit weerom kwam, wat me als kind droevig maakte. Dat Botje wel aankwam – niet in Zuidlaren maar in Amerika – hielp niet: kennelijk te weinig horizonverlangen. Dat had kunstenaar Bas Jan Ader juist wel. Hij wilde achter die geheimzinnige streep en nog verder kijken. Hij voer in 1975 Berends omgekeerde route in zijn piepkleine zeilboot Ocean Wave: van Amerika naar Europa. Het scheepje werd tien maanden later door Spaanse vissers leeg gevonden en meegenomen naar La Coruña, waar het kort daarna weer spoorloos verdween. Het is een van de vele raadsels rond Aders leven en kunst, en Blekendaal gaat op zoek om die in kaart te brengen en aanzetten tot antwoorden te vinden.

Als in een reguliere documentaire vertelt hij iets over de biografie, laat wat van het werk zien en gaat praten met belangrijke bronnen inzake zijn hoofdpersoon zelf (Aders vrouw, die sindsdien de woestijn boven de oceaan verkoos) of diens artistieke obsessies, zoals (de kunst van) het vallen. Maar dit is helemaal geen reguliere film met plaatjes, praatjes en talking heads. Die traditionele bestanddelen zijn onderdeel van een associatief essay waarin met een oceaan van snel wisselende fragmenten uit historisch archief, speelfilm (vooral de slapstickvariant – featuring Buster Keaton), eigen zee- en natuuropnamen en beelden van tuimelende skaters geprobeerd wordt Ader en zijn werk te begrijpen.

Er zit een sterk persoonlijk element in het project: Blekendaal praat van begin tot eind tegen de kijker. Hou me vast, denk ik als ik zoiets lees, want inspreken is een ander vak dan regisseren, terwijl ingehuurde acteurs vaak nog ergerlijker zijn. Waarbij komt dat praten tegen kinderen steevast een foute toon oplevert. Maar dit is precies goed. Niet op de knieën, niet popi – en, het belangrijkst: de gedachten, redeneringen en vragen zijn hoorbaar de zijne. Dat hij zichzelf en ons confronteert met eigen angsten (‘ik ben een schijterd’) zou alarmbellen kunnen doen afgaan: weer iemand die het eigenlijk over zichzelf wil hebben. Maar als hij, bang en wel, met kunstenaar Joost Conijn en diens zelfgebouwde vliegtuig de lucht in gaat, dan is dat het omgekeerde: het is een manier om via Conijn (die maar al te goed weet wat angst is) en eigen grensverlegging dichter bij zijn object te komen. Geen ijdelheid te bespeuren, van hier tot aan de horizon.

In de filmopening zien we onder ons water, langzaam gaat de camera naar boven tot we de einder zien: zee. Gedragen blaasmuziek. Dan, letters in beeld: HET EINDE. En verdomd, dit begin is een klassiek filmslot. Geestig en op het verkeerde been zettend. Toch zou ik tegen kinderen (en iedereen) willen zeggen naar aanleiding van Aders conceptuele kunstzeiltocht: don’t try this at home. Fascinerend trouwens, Aders valfilmpjes. En Blekendaals interpretaties.