Helemaal mislukt is de VN-klimaattop in Katowice niet, want uiteindelijk eindigde de bijeenkomst, waaraan bijna tweehonderd landen deelnamen, met een akkoord. Er is overeengekomen om uniforme richtlijnen over broeikasuitstoot te hanteren, waardoor het akkoord van Parijs in 2020 in werking kan treden. De internationale samenwerking is aangeslagen, maar niet dood, concludeerden veel media met enige opluchting. De Poolse voorzitter van de top, Michael Kurtyka, vond de uitkomst zelfs een halsbrekende vreugdesprong op de vergadertafel waard.
Er waren wel ‘duizend kleine stapjes vooruit gezet’, aldus Kurtyka, maar de grote stap voorwaarts, daar waren ook velen het over eens, is uitgebleven. Daags voor de top in Katowice had het IPCC in zijn nieuwste rapport gewaarschuwd dat de wereld nog twaalf jaar heeft om de temperatuurstijging op anderhalve graden Celsius te houden en een catastrofe te voorkomen. Over twaalf jaar moet de CO2-uitstoot wereldwijd zijn gehalveerd. De urgentie die uit de waarschuwing van de toonaangevende klimaatwetenschappers spreekt, is niet in het akkoord van Katowice neergeslagen.
Vandaar dat het optreden van de vijftienjarige Greta Thunberg de meeste indruk maakte. Op zaterdag, nog voor het middernachtelijke compromis was bereikt, sprak de Zweedse scholiere de vergadering in Katowice toe. Al eerder had ze de wereldpers gehaald met haar schoolstaking voor het klimaat, nu hield ze de onderhandelaars voor dat ze kinderen hun toekomst afnemen. ‘Jullie spreken enkel van vooruitgang met dezelfde slechte ideeën die deze puinhoop veroorzaakten, zelfs wanneer aan de noodrem trekken de enige juiste oplossing is. Jullie zijn niet volwassen genoeg om de waarheid te zeggen zoals ze is. Zelfs die last laten jullie aan ons, kinderen, over.’
De boodschap van Greta Thunberg was onmiskenbaar: als zij en haar leeftijdsgenoten geen toekomst hebben, ligt dat aan de volwassenen die niet in staat zijn hun verantwoordelijkheid te aanvaarden en de klimaatcrisis daadwerkelijk als een crisis te behandelen. Zij dragen schuld als ze de noodzakelijke maatregelen voor zich uit blijven schuiven.
Schuld, in de zin van verschuldigd zijn, is een van de grote thema’s van deze tijd. En dat terwijl we de schuldervaring, zoals rechtsfilosofe Dorien Pessers in dit nummer zegt, in onze cultuur steeds minder dwingend beleven. ‘Mensen leven’, stelt zij, ‘alsof ze tegen zichzelf zeggen: de geschiedenis begint bij mijn geboorte en eindigt bij mijn dood. Après moi le déluge. Maar we maken allemaal deel uit van een intergenerationele keten die de levenden verbindt met de doden en met degenen die na ons komen. Die keten breekt als we de aanspraken uit het verleden evenmin als aanspraken uit de toekomst niet meer erkennen. Of gewoon negeren.’
Die schuldervaring die heden, verleden en toekomst met elkaar kan verbinden speelt als het gaat om onze ‘milieuschuld’, maar ook bij de groeiende economische ongelijkheid in de wereld en onze behandeling van ‘schuldenaren’, en, als we haar betrekken op het verleden, op onze omgang met pijnlijke geschiedenis. In de gepolariseerde tijd waarin we nu leven, heeft hoe dan ook de ánder altijd de schuld. Filosofe Martha Nussbaum noemt het ‘the politics of blame’, de blaampolitiek, en die is nu dominant. ‘Het toewijzen van schuld biedt geruststelling’, stelt zij, het maakt dat we het veel ingewikkelder vraagstuk van verantwoordelijkheid uit de weg kunnen gaan.
De redactie van De Groene Amsterdammer besloot dit kerstnummer aan schuld te wijden, maar ook aan pogingen om schuld in te lossen, aan vergeving. We staan in verhalen over de voormalige koloniale musea in het Westen, over Noord-Korea en de Culturele Revolutie in China stil bij ‘historische’ schuld en hoe daarmee om te gaan. We nemen schuld letterlijk als we schrijven over de rechteloze wereld waarin mensen met schulden in Nederland terechtkomen. We blikken terug op de consternatie rond de Oostvaardersplassen en het misbruik in de rooms-katholieke kerk. Maar we gaan ook in op heimelijke genoegens, de ziekte van het te pas en te onpas sorry-zeggen en de verlossing van de al dan niet moderne biecht.
We onderzochten ook wat de voorwaarden voor vergeving zijn. Bijvoorbeeld als het gaat om het zogenaamde ‘herstelrecht’, waarbij dader en slachtoffer elkaar ontmoeten voordat ze voor de rechter staan. Of bij de Waarheids- en Verzoeningscommissie in Zuid-Afrika, waarbij daders kans hadden op amnestie, als zij de volle waarheid spraken en spijt betuigden. De commissie moest uitgroeien tot een instrument voor een nieuwe moraliteit in een zwaar gehavend land, met berouw en vergiffenis als centrale begrippen.
In een ‘morele gids voor het hele gezin’, die Marja Pruis en Joost de Vries samenstelden, kunt u zelf nagaan of het nog kan, een rechtschapen mens zijn in een schuldige wereld. Om alvast een tipje van de sluier op te lichten: een goed mens zijn is misschien wat veel gevraagd, in een wereld waarin je je niet voor alle somber makende ontwikkelingen kunt verstoppen. Maar zo schuldeloos mogelijk? Dat kan misschien wel.
Let op: dit is een nummer voor drie weken. De volgende Groene verschijnt op 10 januari 2019