Decor van Srebrenica!!! vormt de huiskamer van Corrie, de moeder van Dutchbatter Roberto. Ze is aanvankelijk apetrots op haar zoon, maar als de algemene opinie (en die van de buren) over de rol van Dutchbat in het voormalige Joegoslavië een stuk kritischer wordt, wordt haar moederliefde danig op de proef gesteld.
Ondanks het actuele thema willen Vorstenbosch en Vleugel niet direct beschouwd worden als geëngageerde schrijvers. Vorstenbosch: ‘Als je het stuk ziet, zul je merken dat er wel stelling wordt genomen. Maar zeer impliciet natuurlijk, want ik verafschuw gepreek.’ Vleugel: ‘Je moet ook een beetje je hersens gebruiken om het te kunnen begrijpen. Het is een soort stellingname tegen iets in de tijdgeest.’
IN FRANKRIJK begon vlak na de val van Srebrenica een deel van de intellectuelen te protesteren. De theatermaakster Mnouchkine riep bijvoorbeeld: ‘Soldaten zijn er om te sterven!’ Wat vinden jullie daarvan?
Vleugel: ‘Soldaten moeten wel hun leven ergens voor over willen hebben. Maar bij Dutchbat was natuurlijk het tegendeel het geval. De Nederlandse soldaten hebben werkelijk niets gedaan. Ze hadden toch wel iets kunnen doen. Of laten. Er zit dus wel degelijk een beetje engagement in Srebrenica!!! Als schrijver word ik toch het meest aangesproken door de wrange ironie van het geheel.
Wat me wèl echt heeft geraakt, waren de beelden van Nederlandse soldaten op het plein in Srebrenica. Die leken precies op de foto’s uit de Tweede Wereldoorlog waarop je ziet hoe de nazi’s zorgen dat de deportatie van de joden ordelijk verloopt. Dat beeld heeft bij mij veel in gang gezet.’
Vorstenbosch: ‘Wat ons ook is gaan interesseren en inspireren, is het feit dat die Karremans dingen heeft gezegd waaruit blijkt dat hij op de een of andere manier onder de indruk was van het zogenaamde strategische genie van Mladic en van de goede organisatie van het Servische leger. Dat zei men in de Tweede Wereldoorlog ook van de Duitsers, maar hij was zich helemaal niet bewust van die parallel. Zonder het zich te realiseren verklaarde hij zich solidair met absoluut nazistische praktijken. Want dat enthousiasme voor etnische zuivering, dat is een nazi-mentaliteit.’
Vleugel: ‘Je moet er geweldig mee uitkijken. Zo iemand als Peter Handke schijnt zich dat ook niet te realiseren. Hij verdedigt de Serviërs omdat het zo'n geweldig cultuurvolk is. Adorno, van de Frankfurter Schule, heeft gezegd dat juist dàt het grootste schandaal van de holocaust was: dat zoiets kon gebeuren in een hooggeciviliseerd land. Wat Handke zegt, is heel dom en heel ongeïnformeerd. Dan denk ik direct: hou alsjeblieft je bek. Lees eens wat.
Zo'n overste had ook nooit zo naïef moeten zijn om ook maar het minste geloof te hechten aan de woorden van Mladic. Het is heel merkwaardig dat hij gedacht heeft dat Mladic die mannen alleen zou afvoeren en dat verder niets met hen zou gebeuren.’ Karremans was toch zelf ook maar een speelbal? Janvier had een deal gemaakt met Mladic.
Vorstenbosch: ‘Ja, hij heeft zich reuze laten intimideren, en dan word je een speelbal. En ze zijn natuurlijk absoluut in de steek gelaten door de VN. Al die zaken spelen een rol.’
WIE HAD VOLGENS jullie de politieke verantwoordelijkheid moeten nemen? Had Voorhoeve moeten aftreden?
Vleugel: ‘Absoluut. Voorhoeve had meteen moeten aftreden. Het is een schande wat hij heeft gedaan. Hij heeft ook nog Van Mierlo, Kok en Willem-Alexander meegesleept naar Zagreb. Daar sta je toch vreselijk mee voor schut! Kun je je die beelden nog herinneren? Met van die ordinaire hoempapamuziek erbij? Die wordt ook gespeeld bij ons stuk. En dat de prins erbij was! Die kan zich dat toch helemaal niet permitteren? Dat is meer dan schokkend. Ridicuul!’
Vorstenbosch: ‘Het werd in Nederland aanvankelijk echt opgevat als een triomf, maar na een paar dagen begon dat al te tanen. Toen dacht Voorhoeve: Jezus, ik geloof dat het toch eigenlijk heel anders heeft gezeten. Het feit dat alles zo langzaam doordrong, maakte het zo wrang.’
Vleugel: ‘Het eigenaardige was ook het gebrek aan oplettendheid van de altijd zo katgrage columnisten in Nederland. Het leek alsof het niemand was opgevallen. Men was bezig met Graa Boomsma en zijn verhaal over Indonesië, terwijl er zich onder hun ogen een naar mijn smaak veel groter schandaal voltrok.
Ook de Tweede Kamer had enorme ladingen boter op het hoofd, want men heeft zich daar gewoon niet goed laten informeren. Ik vind eigenlijk dat de hele regering had moeten aftreden. Het was totaal moreel verval. Maar dat is iets wat wij als zodanig niet ter discussie stellen. Wat ons is gaan interesseren, is dat men van hier uit zo merkwaardig lauw en vaag op de afgang heeft gereageerd. Ze hebben geprobeerd om wat er werkelijk is gebeurd te ontkennen. Het was vreselijk: ze hebben die mensen uit handen moeten geven en daar niets tegen kunnen of willen doen. Zoals Marcel van Dam het uitdrukte: zonder ook maar een enkel te verzwikken. Behalve die ene jongen dan, maar die is omgekomen omdat de kwaaie Moslims zo boos waren dat hun observatiepost werd opgegeven.’
Zijn jullie tevreden over de manier waarop Toneelgroep Amsterdam het stuk gestalte geeft?
Vleugel: ‘We zijn vanmiddag bij de repetitie geweest. Ik vond het zeer hoopgevend. Een aantal van die harde momenten komen precies over zoals ik had gehoopt. Heel goed, heel eng. Corrie wordt gespeeld door Kitty Courbois. Dat is toch een droom!’
Vorstenbosch: ‘Ze stonden daar gelukkig niet op een soort opgedraaide comedy-manier te spelen.’
Vleugel: ‘Dat hebben ze wel geprobeerd, maar ze merkten dat dat niet werkte. Nu heeft het iets quasi-rustigs, zodat de meer wrange kanten veel beter uitkomen. Ik weet bijna zeker dat dat ook wel gaat overkomen in het theater. Ik zoek bij het schrijven altijd naar een leidende ironie. Srebrenica!!! gaat uiteindelijk over racisten die mensen gaan beschermen tegen racisten. Roberto blijkt uiteindelijk in zijn woede, meegesleurd door zijn omgeving, ook gewoon een racistje te zijn.
Het geheel is een metafoor voor de basale verraderlijkheid van het leven. Het stuk begint bijvoorbeeld met Corrie die een telefoongesprek voert. Tijdens het gesprek doet ze heel aardig, maar als ze heeft opgehangen, zegt ze: “Slijmjurk. ” Daarmee is de hele verraderlijkheid waarover het stuk gaat, vastgelegd. Die komt telkens terug, tot in de kleinste details. We willen ons niet direct met de oude William gelijkstellen, maar dat is wat Shakespeare natuurlijk ook doet. Het gaat niet alleen maar over het actuele.’
Is het waar dat het ministerie van Defensie de tekst van “Srebrenica!!!” heeft opgevraagd?
Vorstenbosch knikt minzaam.
‘Ach, ik begrijp het wel hoor.’
‘Maar heb je ze de tekst eigenlijk gegeven?’ vraagt Vleugel hem.
Vorstenbosch, gedecideerd: ‘Nee! Laten ze maar naar het stuk komen kijken. Ze willen blijkbaar weten wat erin staat - en dat riekt naar censuur. Maar zo werkt dat niet, sorry. Er schijnt ook een ex-Dutchbatter te zijn die een videoband in Srebrenica heeft gemaakt, die hij nu ook vrijelijk verkoopt. Hij heeft al delen aan de BBC verkocht, voor een documentaire. Maar die is wat Dutchbat betreft eigenlijk een beetje misleidend, want je ziet alleen drie zeer gearticuleerde, vrij intelligente jongens in beeld. Volgens mij is dat niet echt typerend.’
HOE ZOUDEN JULLIE de Dutchbat-jongens willen typeren?
Vorstenbosch: ‘Aardig… maar wel oliedom. Zoals Roberto, de Dutchbatter in het stuk. Die jongen is in z'n sullige naïviteit nog de sympathiekste held van allemaal. Roberto spreekt ook van emancipatie: “In het leger zijn we niet zo op macho ’s, hoor. Dat vinden we ouderwets. ” Tja, dat vind ik nou zo vreselijk aan die brave Hollandse soldaten. Ze hebben de illusie dat het Nederlandse leger voorop loopt in Europa, omdat ze zo geëmancipeerd zijn. Ze gooien alles door elkaar. De groetplicht is afgeschaft, over alles wordt gepraat en therapeuten staan paraat, want getraumatiseerd mag je niet wezen. Maar toen men uiteindelijk onder leiding van overste Karremans in Srebrenica terechtkwam, in een echte oorlogssituatie, bleek die thuis aangeleerde mentaliteit totaal niet bruikbaar. Maar in Srebrenica!!! gaat het ons uiteindelijk meer om hoe men met die jongens is omgesprongen, hoor. We willen niet zomaar roepen dat het een stelletje enorme etterbakken is geweest.’
Roberto komt anders vrij pittig uit de hoek als hij het over de Moslims heeft waar de Dutchbatters bij het verlaten van Srebrenica met hun pantserwagens overheen zouden zijn gereden: ‘Ik hoorde de botten onder de wagens kraken en ik dacht: Mooi, krepeer maar. Honden!’ Is dat niet erg hard?
Vleugel: ‘Ja, dat is hard. Maar je moet natuurlijk wel bedenken: ze hadden zijn vriendje vermoord. Er was een Dutchbatter omgekomen door een Moslimgranaat. Voor zo'n jongen is dat genoeg.’
Vorstenbosch: ‘Roberto doet precies hetzelfde als de leiders. Als iemand ervoor zorgt dat er een persoon uit jouw kamp wordt doodgeschoten, word je wraakzuchtig. Om die mentaliteit gaat het.’
Tegen het einde van het stuk stapt de acteur die Roberto speelt, een moment uit zijn rol en leest op vlakke, gedepersonaliseerde toon een aantal feiten voor. Die zijn ontleend aan een artikel van John Sweeney uit The Observer. Er wordt onder meer verteld dat de Nederlanders hun tanks en pantserwagens niet alleen aan de Serviërs overdroegen, maar hun er zelfs rijles in gaven.
Niet bekend
HET MOTTO DAT jullie aan het stuk meegeven is een citaat uit NRC Handelsblad. ‘Dutchbat was in de eerste plaats een afspiegeling van wat in het vaderland gebruikelijk en aanvaardbaar is geworden.’
Vleugel: ‘Ja, dat vond ik een erg goede observatie. Het verwijst volgens mij naar een mentaliteit die hier gegroeid is, waarbij de gevoeligheid voor zoiets als racisme zozeer is afgenomen dat men racistische trekken bij zichzelf niet meer kan onderscheiden. Want het is wel zo dat Dutchbat zich op een bepaalde manier heel racistisch heeft opgesteld tegenover de Moslims.’
Vorstenbosch: ,Wij denken dat wat er in Srebrenica is gebeurd, de uitkomst is geweest van een heel complex van zaken, en we hebben geprobeerd om die in het toneelstuk dramatisch gestalte te geven. Er wordt in Nederland veel te gemak- kelijk gesproken over racisme, en er wordt al gauw luchtig over gedaan. Jonge mensen snappen echt niet meer waar het over gaat. Wij vinden dat je daarmee moet uitkijken. En dat is niet hetzelfde als goedkoop politiek correct denken.‘
Vleugel: 'Dat ligt allemaal heel heikel. Want politiek correct-zijn is natuurlijk wel erg keurig.’ Vorstenbosch: ‘Is het ook.’
Vleugel: ‘De verleiding is groot om ertegenin te gaan. Dat heb ik zelf ook gedaan en ik ben ook van plan om dat te blijven doen - met enige smaak. Maar je moet absoluut uitkijken.’
Vorstenbosch: ‘Dat correcte denken is een stroming die op de literature departments van een aantal Amerikaanse universiteiten heel populair is geworden. Ze gingen toen de hele literatuur uitvlooien op antifeministische ideeën en racistische uitspraken. Het leek een poging om de hele literatuurgeschiedenis te herschrijven. Uiteindelijk werd het een soort intellectuele tirannie, en daar is die reactie van het politiek correct-zijn op gekomen. Dat heeft op een bepaalde manier ook wel mijn sympathie, want ik vind het buitengewoon vervelend om altijd maar homo’s, joden en vrouwen heilig te moeten verklaren.’
Politiek incorrect denken leidt tot veel verwarring in het volkse milieu van Corrie en Roberto. ‘De intellectuelen doen ’t ook weer’, zegt een van de personages. ‘Iedereen is toch een beetje racistisch en een modern mens mag dat best een beetje geinig uiten. ’
Vleugel: ‘Een aantal mensen uit het intellectuele milieu is daar erg mee bezig. Ze vinden het interessant als de literatuur tegen het politiek correcte ingaat. Heumakers van de Volkskrant is daar een voorbeeld van, en hij is niet de enige. De Amerikaanse filosoof Rorty staat dat ook voor. Hij keert zich tegen het engagement en zegt dat schrijvers niet op een politiek correcte manier sociaal geëngageerd hoeven te zijn. We moeten in het sociale leven solidair zijn, maar het is interessant als we in de literatuur en in de filosofie onze politiek incorrecte gedachten de vrije loop kunnen laten. Ik heb zelf een jaar of tien geleden een boek geschreven, Een valse nicht, waarin ik me als homo tamelijk onvriendelijk over homo’s uitlaat. Maar het is toch goed om jezelf achteraf te corrigeren. Anti-politiek-correct denken is namelijk gevaarlijk. Ik denk dat je er altijd rekening mee moet houden dat er iets van kan doorsijpelen naar de andere kant, die het niet helemaal begrijpt. En met de andere kant bedoel ik dan de grote massa, het RTL4-publiek, of hoe je het noemen wilt.’
Vorstenbosch: ‘Weet je wat het is? Wij kunnen er onder elkaar heel luchtig over doen - en als je er een beetje gevoel voor hebt, is het ook heel leuk. Maar er zijn brave zielen die dat absoluut niet weten. Die mensen hebben geleerd dat je homo’s, joden en moslims niet moet discrimineren, maar ze weten absoluut niet waarom ze dat niet zouden moeten doen.’
Jullie kiezen zelf dus voor ironische betrokkenheid?
Vleugel: ‘Dat lijkt me een goede karakterisering van wat we doen: ironisch engagement. Ja, dat is leuk.’
Vorstenbosch: ‘Want je weet ook dat als je de ironie er buiten laat, je binnen korte of langere tijd toch voor schut staat.’
Vleugel: ‘Nou, dat kan me niet eens zo veel schelen, het zit gewoon in al mijn vezels.’
Hebben jullie overigens enige hoop dat met ‘Srebrenica!!!’ de discussie rond Dutchbat een nieuwe impuls krijgt?
Vleugel: ‘Helemaal niet, in geen enkel opzicht. Je weet dat het geen effect heeft, maar toch heb je de drang om zoiets te schrijven. Het is een noodzaak. We beleven er esthetisch plezier aan. Maar je denkt toch niet dat ik - Ton misschien wel, maar dat is soms zo'n sufferdje - echt geloof dat je hier nog iets mee bereikt?’