Dit is voor de fantastische mensen uit Veles. Ik had het niet zonder jullie kunnen doen!’ In Veles, een stadje in het midden van Macedonië, krijg ik een tweet van Donald Trump te zien, gedateerd 9 november 2016, de dag waarop hij de Amerikaanse presidentsverkiezingen won. Trump heeft Veles, 7553 kilometer van New York City, nooit bezocht. Toch heeft een groot aantal inwoners tijdens de verkiezingscampagne ‘voor hem gewerkt’. Maar de tweet is fake, Donald Trump heeft hem nooit geschreven. Het is een grap vanwege het vele ‘fake news’ dat tijdens de campagne vanuit Veles de wereld in is gestuurd om Trump te steunen.
In 2016 greep een soort goudkoorts om zich heen in dit 43.000 inwoners tellende stadje, een voormalig industrieel centrum waar veel mensen in armoede leven. Honderden websites, zoals WorldPoliticus.com, TrumpVision365.com, USConservativeToday.com, DonaldTrumpNews.com en USADailyPolitics.com zagen er het levenslicht. Zij brachten grotendeels fake news ten gunste van de Republikeinse kandidaat, met koppen als: ‘Hillary Clinton in 2013: ik zou graag zien dat mensen als Donald Trump zich kandidaat zouden stellen; ze zijn eerlijk en kunnen niet worden omgekocht’; ‘Wauw! Queen Elizabeth heeft Trump uitgenodigd – dat verandert de zaak’. Het Britse dagblad The Guardian toonde als eerste belangstelling voor Veles. Journalisten van de krant doken op de ruim 150 webdomeinen die er in augustus 2016 geregistreerd werden. Sindsdien is het aantal websites dat in Veles is gelanceerd zozeer opgelopen dat niemand nu nog in staat is een exact cijfer te noemen.
‘We moeten een monument oprichten voor Donald Trump. Zo veel mensen hebben geld aan hem verdiend. Vijftig procent van de jongeren hier is of was betrokken bij de websites. Ik denk dat er tijdens de Amerikaanse verkiezingen drieduizend tot vijfduizend websites actief waren’, zegt Bojan, terwijl hij een Marlboro opsteekt en op zijn iPhone kijkt. ‘Hier, kijk eens naar mijn site. Ziet er goed uit, toch?’ zegt hij trots. Het ontwerp is eenvoudig, zonder tierelantijnen, de teksten zijn kort, de titels sappig – en alles is gekruid met veel foto’s en prominente advertenties. ‘Alles wat ik bezit, heb ik te danken aan deze advertenties.’
Bojan is nog maar negentien. Het is niet zijn echte naam. Niemand in Veles openbaart zijn of haar ware identiteit aan een verslaggever die onderzoekt hoe fake news wordt geproduceerd. Nu Google en Facebook deze sites vaker blokkeren, willen ze niet dat het verhaal van het digitale wonder van Veles zich verspreidt. Ze geven er de voorkeur aan anoniem te blijven, ook omdat ze bang zijn voor bedreigingen. Als de georganiseerde misdaad erachter zou komen hoeveel geld ze hebben verdiend, zou die al snel bij hen voor de deur staan om een deel van de winst op te eisen.
In 2016 stopte Bojan met zijn economie-opleiding aan een van de vier middelbare scholen in Veles. Zijn uit vier leden bestaande gezin moest het zien te rooien met de 230 euro per maand die zijn vader verdiende in een fabriek voor auto-onderdelen. Vele jaren geleden werkte zijn vader in de zink- en loodgieterij van Zletovo, de grootste fabriek in zijn soort in het voormalige Joegoslavië.
Deze fabriek voorzag Veles niet alleen van grote hoeveelheden redelijk betaalde banen, maar gaf de stad ook de weinig benijde titel van een van de meest vervuilde steden op de Balkan. De fabriek is nu gesloten, wat ook geldt voor veel andere fabrieken in de stad. Zijn moeder is werkloos, het lot van 25 procent van de Macedoniërs. Bojan was van plan een paar jaar te werken en genoeg geld te sparen om in de slechts vijftig kilometer verderop gelegen hoofdstad Skopje te gaan studeren. Maar het is niet eenvoudig om een baan te vinden in Veles. Met een beetje geluk had hij misschien net als zijn vader een baan kunnen krijgen als machinebediener in een fabriek. Maar dan zou hij maar 250 euro per maand hebben verdiend, nauwelijks genoeg om het geld bij elkaar te krijgen om te gaan studeren.
‘De huur van een appartement in Veles kost honderd euro per maand’, vertelt Bojan. ‘Met ruim honderd euro aan onkosten en tweehonderd voor eten zit je al op vierhonderd euro. Er is hier geen werk waarmee je zo veel kunt verdienen. Ik begon om me heen te kijken naar mogelijkheden om in het buitenland te werken. Veel jongeren van hier zijn op cruiseschepen in Amerika gaan werken. Maar in de zomer van 2016 begonnen mensen te praten over winst maken met websites. Daarvóór had ik geen idee wat de term fake news inhield.’ Toen hij met een paar schoolkameraden aan het werk toog, kostte het ze slechts zeven dagen op het web om te leren hoe ze geld konden verdienen op internet.
‘Het geld ligt daar op je te wachten. Alles wat je moet doen is een domeinnaam kopen en een webpagina creëren. Iets simpels met Wordpress, iets wat er serieus uitziet, zonder dat je er al te veel voor hoeft te doen, omdat nauwelijks iemand naar die website zal kijken. In plaats daarvan zullen ze gewoon klikken op het nieuws, dat wordt doorgegeven via sociale media. De volgende stap is dat je inhoud aan je pagina toevoegt. Je zoekt naar nieuws op buitenlandse sites. Het doet er niet toe of het fake is of niet. Je brengt misschien een paar wijzigingen aan in de inhoud, maar het belangrijkste is er een prominente titel bij te verzinnen. En daar zet je dan “Shocking, Breaking news” of “Spread this!” boven. Daarna registreer je je bij de reclamenetwerken, zoals Google AdSense, dat automatisch advertenties op je site plaatst. Je publiceert je tekst in diverse Facebook-groepen van Trump-aanhangers – zoals Reclaim America, Trump Troopers 2017 of Trump Train – en dan wacht je gewoon tot ze op de tekst klikken, en vervolgens op de advertenties. Dat is het moment dat de dollars beginnen binnen te stromen.’
Het duurde wel even voordat de clicks in dollars werden omgezet. Bojan en zijn twee vrienden verdienden de eerste maand slechts vijftig dollar. Het aantal volgers van de ‘fanpage’ van hun website op Facebook was niet zo hoog, en ze hadden niet genoeg geld om te investeren in advertenties op Facebook. Geen enkel nieuwsbericht ging viraal. Niettemin brachten ze de hele nacht in zijn kamer in het appartement van zijn ouders door om naar de meest bezochte Facebook-pagina’s te zoeken, nieuwe profielen aan te maken en steeds effectievere koppen te bedenken. Toen het publiek voor hun teksten begon toe te nemen, en hun winsten groeiden, investeerden ze steeds meer in Facebook-advertenties, waardoor ze meer zichtbaarheid verwierven en dus ook meer clicks kregen.
In oktober 2016, nog geen drie maanden na de lancering van hun site, incasseerden ze hun eerste duizend dollar, ongeveer het bedrag dat hun drie vaders samen in één maand verdienden. De volgende maand harkten ze drieduizend dollar bij elkaar. Na elf maanden was de opbrengst 65.000 dollar, een fortuin in een land met een gemiddeld maandinkomen van 372 euro.
‘Ons bedrijf is niet zo groot. Er zijn anderen hier in Veles die ruim een miljoen euro hebben verdiend’, zegt Bojan. ‘En dat is geen fake news, het is de waarheid. Je zult het volgend jaar op de belastingaangiften zien. Zij behoren tot de zeldzame mensen met Facebook-“fanpages” die ruim achthonderdduizend volgers hebben en die tweehonderd à driehonderd dollar per dag besteden aan Facebook-advertenties. Zulke grote investeringen zorgen voor heel veel clicks. Amerikaanse clicks. Die zijn veel meer waard dan alle andere.’
Clicks uit de VS zijn de meest waardevolle ter wereld en de aanhangers van Trump zijn het meest genegen daarop te klikken. Maar niemand in Veles is werkelijk geïnteresseerd in Trump, en de meerderheid van de Macedonische fake news-producenten volgt de Amerikaanse politiek niet. In het begin postten enkelen ook nieuws ten faveure van Hillary Clinton, maar ze kwamen er al snel achter dat dit niet zo veel clicks opleverde. Dus richtten ze zich op Trump. ‘We posten maar om één reden fake news: het publiek voor fake news is groter dan voor echt nieuws’, voeren zij ter rechtvaardiging aan.
Het meest gelezen nieuws op de website van Bojan gaat over de paus die zijn steun zou hebben uitgesproken voor Trump. Hoewel dit nieuws niet in Veles is bedacht, hebben veel van de websites in de stad het wél gepost. In het algemeen verzinnen ze het nieuws niet zelf, maar kopiëren ze het van Amerikaanse websites als TheRightists.com, Conservative101.com, Angrypatriots.com en Libertywriters.com. De meeste jongeren beheersen de Engelse taal namelijk niet goed genoeg om foutloos fake news te kunnen schrijven. Alleen de grotere sites hebben acht tot tien mensen in dienst, waaronder buitenlanders die vloeiend Engels spreken. Het werk wordt gedeeld. Iemand scant het web op nieuws, een ander op foto’s. Iemand bedenkt de titels, twee anderen zorgen voor het posten van de inhoud op de sociale media. Iemand anders doet de vertalingen.
Ooit produceerden de fabrieken van Veles kleding en porselein en verkochten die producten in heel Joegoslavië. Vandaag de dag vergaren kleine werkplaatsjes fake news voor de Amerikaanse markt. De leden van deze nieuwe digitale beroepsbevolking krijgen driehonderdvijftig tot vijfhonderd euro per maand voor hun werk. Ter vergelijking: een correspondent voor de nationale televisie in Veles verdient driehonderd euro per maand.
In Bojans bedrijf doen ze alles nog met hun drieën en ze verdelen samen de winst. Ze laten alles achterwege wat media duur maakt – zoals het werk van redacteuren, fotografen, grafisch ontwerpers, marketing en de technische apparatuur. In een spaarzaam gemeubileerd huurappartement in een van de hoge betonnen flatgebouwen uit de communistische tijd beginnen ze om vier uur ’s middags te werken, zodat ze hun lezers aan de overzijde van de Atlantische Oceaan van vers nieuws kunnen voorzien als die ’s ochtends hun Facebook checken, en gaan door tot drie uur ’s nachts. Ze leven volgens de Amerikaanse tijd.
Toen er na de verkiezingen niet meer zo veel belangstelling was voor politiek nieuws lanceerden ze twee nieuwe sites, de ene gewijd aan auto’s en de andere aan eten. Maar het principe blijft hetzelfde: ze kopiëren artikelen, voegen daar ‘sappige’ titels aan toe en posten die op de sociale media. ‘Dat levert niet zo veel op, maar we zijn geduldig en vastberaden. Tegelijkertijd bouwen we onze politieke site uit in afwachting van de komende Amerikaanse verkiezingen’, legt Bojan uit.
De afgelopen maanden heeft Facebook diverse pagina’s van Macedonische sites buiten werking gesteld wegens schending van de gebruiksovereenkomsten. Sommige bedrijven hebben geen betalingen van Google ontvangen voor hun advertenties, dikwijls omdat de inhoud was gestolen. Hoewel Google heeft geprofiteerd van de advertenties bij het fake news zijn de bedragen waar de eigenaren van de site(s) recht op hebben niet betaald. Als gevolg daarvan hebben Bojan en zijn vrienden de onderwerpen veranderd en posten ze nu meer video’s op hun sites omdat die minder grondig worden gecheckt.
In Veles is het tijdperk van het digitale fake news begonnen met de ‘Healthyfood-broers’ Borče en Aleksandar Velkovski, die verantwoordelijk waren voor het lanceren van de site Healthyfoodhouse.com. Zij postten teksten vol adviezen over gezondheid en beauty, zoals ‘het neerleggen van een plakje citroen bij je bed zorgt ervoor dat je topfit wakker wordt’, of ‘het eten van bananen en avocado’s, in plaats van het slikken van pillen, is de beste manier om van een depressie te genezen’.
‘Aanvankelijk moesten we om ze lachen’, vertelt de 21-jarige Aleksandar Stojkovski, een rechtenstudent die werkt voor de ngo Focus on information technologies, ‘maar dat veranderde toen we hun glanzende auto’s en gerenoveerde huizen zagen.’ Verschillende jongeren volgden hun voorbeeld en startten sites over voeding, auto’s, vrachtwagens en sport.
Na de nominatie van Trump als de Republikeinse kandidaat werd Veles een goudader voor de nieuwe digitale werkers. Geruchten deden de ronde dat Rusland de fondsen voor de sites ter beschikking zou hebben gesteld, maar dat gelooft Aleksandar niet. ‘Het waren gewoon een paar jongens die niets beters te doen hadden. Ze vonden een nieuwe manier om geld te verdienen, vooral omdat je hier geen andere keus hebt. Net als vroeger werkt iedereen weer in de fabriek; die fabriek produceert nu alleen fake news. Zonder de Healthyfood-broers zou waarschijnlijk niets van dit alles hebben bestaan.’
Stojkovski veroordeelt de jongeren die het fake news produceren niet, ook al wil hij er zelf niets mee te maken hebben. ‘Als studentenactivist hoopte ik op eerlijke verkiezingen in Macedonië. Ik streed tegen een corrupte overheid en het fake news dat via de Macedonische media naar buiten werd gebracht. Zelf fake news verspreiden zou tegen al mijn ethische principes ingaan.’
Macedonië is economisch gezien een ruïne en er is nauwelijks werk voor jongeren. ‘Je kunt het hun nauwelijks kwalijk nemen dat ze fake news verspreiden in een land waar de nationale televisie tot nog maar een paar maanden geleden niets dan leugens uitzond’, vindt Stojkovski. ‘Op televisie hoorde je over het scheppen van banen, over rooskleurige vooruitzichten. Maar op straat trof je louter betogende mensen aan; de mensen zijn arm en het hele politieke systeem is corrupt. Dat is het echte probleem, niet de jongeren die fake news voor Amerikanen produceren. Je hoeft dat soort nieuws niet te lezen. Maar wij moeten wél betalen voor de nationale televisie die tegen ons liegt, dus waar denk je dat jongeren moeten leren dat de waarheid belangrijk is?’
In de hoofdstraat Petre Prličko van Veles zijn er voor de jeunesse dorée weinig mogelijkheden om de nieuwe weelde te showen. Een mobiele telefoon, merkschoenen, een dineetje in een restaurant, een fles whisky, dat is alles waar ze zichzelf op kunnen trakteren – tenzij ze hun geld willen uitgeven in een van de vele casino’s die uit de grond zijn gestampt.
Het theater is het enige nieuwe openbare gebouw dat in de stad is verschenen sinds het uiteenvallen van Joegoslavië in 1991. Er is geen kinderdagverblijf, sportschool, bioscoop of ziekenhuis bijgebouwd. In juni 2017, nadat de conservatieve vmro-dpmne elf jaar aan het bewind was geweest, werd er een nieuwe regering gevormd door de sociaal-democratische sdsm. Net vóór de verkiezingen werden er twee websites ingericht, Saznajemo.rs (‘Wij leren’) en Alo.com.hr, die fake news verspreidden in de hoop de oppositie in diskrediet te kunnen brengen. Nova TV, een van de zeldzame onafhankelijke mediakanalen, heeft ontdekt dat de twee sites onder toezicht stonden van New Media Enterprise, een bedrijf van Filip Petrovski, de directeur van de Nationale Archieven van Macedonië en een prominent lid van de vmro-dpmne.
De ‘jongens’ uit Veles bemoeiden zich niet met de Macedonische verkiezingen. ‘Er was niets te verdienen aan de Britse of Franse verkiezingen, en nog minder aan de Macedonische. Advertentieclicks zijn in Europa niet veel waard, en de lezers hier zijn niet zo goedgelovig als de Amerikanen. Tijdens de verkiezingen hier lieten we het posten van fake news over aan de politici. Wij zijn geïnteresseerd in geld verdienen’, zegt Bojan.
Zijn site plaatst niet elk nepbericht, benadrukt hij. ‘Ik stuitte op fake news waarin stond dat Syrische terroristen op het punt stonden een aanslag te plegen in New York. Dat is niet iets om lichtzinnig mee om te springen.’ Zijn credo is niets te plaatsen wat levens in gevaar kan brengen. Al het andere is aanvaardbaar voor hem. ‘Ik heb meer problemen met onze voedingssite’, zegt hij. ‘Zo’n site vertelt je dat dit of dat voedsel kan helpen kanker te genezen, maar dat kan verkeerd zijn en het leven van mensen in gevaar brengen. Ik heb echter geen problemen met politiek nieuws dat fake is, want de politiek zit sowieso vol met charlatans.’
Hij heeft zijn voorgenomen inschrijving aan de economiefaculteit uitgesteld. ‘Ik blijf hiermee doorgaan zolang het goed gaat, en ik probeer zo veel mogelijk geld te sparen. Dat zal waarschijnlijk steeds moeilijker worden, omdat fake news de oorlog is verklaard. Hoe dan ook is het geen echte baan, ook al verdien ik er veel meer geld mee dan met ieder ander werk hier in Macedonië.’ Net als alle andere digitale werkers in Veles is Bojan geen officiële werknemer en betaalt hij geen pensioenbijdrage of sociale zekerheidspremies. Hij beschouwt zijn spaargeld als zijn beste verzekeringspolis.
De burgemeester, Slavčo Čadiev, ontvangt ons in zijn kantoor. Het is zeven uur ’s avonds. ‘De tijden zijn zwaar. Ik moet werken’, zegt hij. Hij is lid van de vmro-dpmne, de rechts-conservatieve partij die het land tot voor kort regeerde. We vragen hem naar het werkloosheidscijfer in de stad. Hij weet het niet precies, veronderstelt dat het tussen de acht en tien procent ligt. En de jeugdwerkloosheid? Dat weet hij ook niet, maar hij zegt dat die vrij laag is. Hoeveel jongeren hebben Veles verlaten om in het buitenland te gaan werken? Opnieuw moet hij het antwoord schuldig blijven.
Iets later geeft zijn woordvoerder ons gegevens waaruit blijkt dat de werkloosheid in Macedonië 24,5 procent bedraagt en onder jongeren ongeveer net zo hoog is als onder ouderen. Er zijn geen officiële cijfers over het aantal jongeren dat in het buitenland werkt. De burgemeester is er duidelijk van op de hoogte dat Veles een slechte reputatie heeft verkregen door de fake news-industrie, maar het lijkt hem niet de deren. ‘Die jongens verdienen gewoon wat bij. Ze hebben geen wet overtreden in Macedonië en betalen gewoon hun belastingen.’
‘Het is een beetje zoals het was met wat wij de Frankfurt Maffia noemden, maar minder gevaarlijk’, zegt Ace Kocevski, ex-burgemeester van Veles. Na zijn nederlaag bij de verkiezingen van 2009, als gevolg van een frauduleus opzetje met dubbele identiteitskaarten waardoor mensen meer dan één keer konden stemmen, is hij een bouwbedrijf begonnen. De Frankfurt Maffia was de naam van een groep Macedonische criminelen, waarvan de meesten uit Veles kwamen. Zij verkochten in Frankfurt en Wenen drugs die het land via de Balkanroute waren binnengekomen.
De maffia rekruteerde jongeren en stuurde hen naar Duitsland en Oostenrijk om te ‘werken’. Volgens geruchten deden zo’n vierhonderd inwoners van Veles mee aan deze handel. Het ontmantelen van de criminele organisatie begon in 2009 en sindsdien zijn tientallen mensen gearresteerd. ‘Je kunt dat aan de werkloosheid wijten. Iedereen vocht om hetzelfde stukje brood. Ik keur het niet goed, maar ik kan het wel begrijpen. Hetzelfde geldt voor het fake news van nu’, zegt Kocevski.
Borče Pejcev is webdesigner en programmeur en zit nooit zonder werk. Hij heeft twee- tot driehonderd fake news-sites opgezet, waaronder de eerste politieke site die ooit in Veles is bedacht. Dat was in november 2015. De site heette Usapoliticstoday.com. Hoewel Pejcev goed verdiende aan de digitale bloei heeft hij zelf geen site en bemoeit hij zich niet met fake news. Dat hoeft ook niet. Hij kent veel mensen die werkzaam zijn in deze bedrijfstak.
‘Het zijn gewoon allemaal amateurs’, vindt hij. ‘Ze denken niet na over wat ze gaan doen als de bron opdroogt, als hun sites door Facebook en Google worden geblokkeerd. Ze investeren niet in nieuwe mogelijkheden en starten geen nieuwe bedrijven. Ze geven hun geld uit aan dure auto’s, vakanties in Thailand, winkelen op AliExpress.com en dure flessen alcohol. Hoewel het vrij weinig gebeurt, zal een van hen misschien ooit een café openen. Het zijn jongeren die snel geld willen verdienen en zich willen vermaken.’
Elena droomt niet over reisjes naar verre buitenlanden of over luxe auto’s. Zij wil alleen maar een fatsoenlijk leven voor haar gezin. Ze is 34 jaar oud en doceert natuurkunde op een middelbare school in Veles. Haar maandsalaris bedraagt 370 euro. Haar man is taxichauffeur en verdient de helft. Ze hebben een dochtertje van vier jaar en Elena is zwanger. We ontmoeten elkaar in het Gardenia, het beste hotel van de stad aan de rand van Veles, om te voorkomen dat ze in het gezelschap van een journalist wordt gezien.
‘Ik heb een universitaire graad en een goede baan, maar ik heb het niet breed’, vertelt ze. ‘Daarom heb ik in april 2017 mijn eigen website opgezet. Iedereen zei dat je op die manier makkelijk geld kon verdienen, dus ik heb het geprobeerd.’ Net als alle anderen heeft ze zelf alles wat ze moest weten op het internet geleerd, omdat niemand haar wilde helpen de zaak op gang te krijgen. Ze ontwierp de site zelf en betaalde 42 dollar voor de domeinnaam Americantodayreport.com. Haar publiek groeide al na twee dagen, nadat ze een nieuwsitem over het conflict tussen Noord-Korea en Trump had gepost. Elena plaatst doorgaans opvallende nieuwsitems over Trump, maar geen fake news. ‘Ethisch gezien vind ik dat onaanvaardbaar. En hoe dan ook herkennen lezers fake news steeds vaker en zetten er dan het commentaar “fake news” onder, zodat je geblokkeerd wordt in die groep en je je publiek kwijtraakt.’
Overdag zoekt ze naar nieuwsitems op de sites van grote media als The New York Times, The Guardian of de Daily Mail, verzamelt ze en plaatst ze op haar site. Rond middernacht begint ze de links vanuit haar keuken te versturen, terwijl haar man en dochter rustig liggen te slapen. In de Facebook-groepen waar ze onder haar eigen naam in post, ziet ze vaak berichten van haar leerlingen. ‘Als die kinderen erin slagen op deze manier geld te verdienen, kan ik dat ook’, zegt ze. Desondanks heeft ze tot nu toe slechts tachtig dollar verdiend. ‘Ik werk er maar een paar uur per dag aan, en plaats een stuk of zeven nieuwsitems. Maar dat is duidelijk niet genoeg. Ik zal meer gaan doen en ben blij als ik een paar honderd euro per maand kan verdienen.’
Vertaling: Menno Grootveld