Op 83-jarige leeftijd heeft Sidney Lumet, veteraan van de revolutionaire Amerikaanse cinema van de jaren zeventig met onder meer Dog Day Afternoon en Serpico, zijn meest pessimistische film gemaakt, een morality play getiteld Before the Devil Knows You’re Dead. Hierin schetst Lumet de moderne mens als oppervlakkig en gewelddadig, slechts uit op eigen gewin en altijd maar hunkerend naar de roes van de snelle kick. Van het idee dat er toch verlossing mogelijk is, zoals in nog een Lumet-klassieker, Twelve Angry Men uit 1957 waarin de integere Henry Fonda het recht laat zegevieren, is niets meer over.
In Before the Devil beramen twee broers, Andy en Hank Hanson, gespeeld door respectievelijk Philip Seymour Hoffman en Ethan Hawke, een overval op de juwelierswinkel van hun ouders. Maar tijdens de overal gaat er iets mis. Al gauw vermoedt hun vader, Charles Hanson (Albert Finney), onraad. Wat volgt is een compromisloze blik op de desintegratie van twee mannen en hun familie. En het is fascinerend om te zien; alle acteurs zijn in topvorm, de oude Finney en uiteraard Philip Seymour Hoffman, die met iedere film beter wordt, voorop.
Maar de film is vooral gedenkwaardig vanwege de maker. Sidney Lumet heeft een lange, wisselvallige carrière achter de rug. Sinds eind jaren tachtig heeft hij eigenlijk weinig echt goede films gemaakt, met uitzondering van The Morning After met Jane Fonda en Q & A met Nick Nolte. Maar Lumet had toen al een halve carrière achter de rug. Hij maakte sinds de jaren vijftig vakkundige, geëngageerde films waarin hij een fijn gevoel toonde voor politieke en ideologische conflicten binnen publieke instellingen als politie en justitie. Doorgaans focust Lumet op de reactie van het individu in extreme omstandigheden: hoe reageren gewone mensen op moreel dubieuze situaties? In een van Lumets beste films, Prince of the City (1981), speelt Treat Williams een fantastische rol als rechercheur die door de anticorruptie-eenheid wordt benaderd als blijkt dat zijn collega’s zich schuldig maken aan duistere praktijken. De vraag welke code Williams naleeft – zijn eigen, morele code of de twijfelachtige politiecode volgens welke je je collega’s koste wat het kost beschermt – vormt het centrale dilemma.
Voor een soortgelijke morele vraag komen de Hanson-broers te staan in Before the Devil. Zij zitten allebei in zak en as, Andy omdat hij geld heeft verduisterd, onder meer vanwege een heroïneverslaving, en Hank omdat hij nu eenmaal een sukkel is die nooit nee kan zeggen tegen een lange avond in het café. Dat de broers het alleen al overwegen hun eigen ouders te beroven is een teken aan de wand; de snelle oplossing is onweerstaanbaar, waardoor de titel, afgeleid van een oud Iers spreekwoord (‘may you have food and raiment, a soft pillow for your head; may you be 40 years in heaven, before the devil knows you’re dead’) een ironische betekenis heeft. In dit verhaal is er geen uitkomst. De personages zijn slecht. En dat is het.
Lumet heeft Before the Devil op hoge-definitievideo gedraaid, waardoor het werk een kille, realistische uitstraling heeft. Deze rauwe kwaliteit wordt versterkt door de fragmentarische vertelstructuur en onverwachte geweldsuitbarstingen. Lumet heeft zich duidelijk door Quentin Tarantino’s Reservoir Dogs (1992) laten inspireren. Maar zelfs Tarantino is een toonbeeld van optimisme vergeleken met Lumet. Tarantino’s psychopaten leven prettig ver van ons vandaan, in hun eigen filmwereld, terwijl de protagonisten in Before the Devil herkenbaar zijn – alledaagse mensen die op een alledaagse manier slecht zijn.

Te zien vanaf 3 april