Het Midden-Oosten is in rep en roer sinds Saoedi-Arabië, Egypte en enkele Golfstaten begin juni besloten Qatar te boycotten. De dertien eisen werden pas op 23 juni bekendgemaakt, maar in de afgelopen weken groeide de wederzijdse ergernis alleen maar en gooiden alle media alsmede de predikers van de betrokken landen olie op het vuur, waardoor de polarisatie nu compleet is. Tekenend is dat een sterjournalist van Saoedische afkomst die dertien jaar bij Al-Jazeera werkte, besloot te stoppen, met de motivering dat hij God en zijn koning wil gehoorzamen.
Het laat zien dat de opwinding vooral de zesde van de dertien eisen betreft: het opdoeken van Al-Jazeera. Al krabbelen de Verenigde Arabische Emiraten nu, bij monde van minister Noura al-Kaabi, wat terug. Hij eist geen opheffing meer, maar een ‘fundamentele verandering en herstructurering’ van de zender. ‘Qatar mag het tv-kanaal blijven financieren, maar niet om als platform te dienen voor extremisten’, aldus Al-Kaabi in de Britse krant The Times.
Het komt erop neer dat Qatar de prijs moet betalen voor 21 jaar rebellie. Het land doorbrak taboes en wilde de Arabische landen een spiegel voorhouden, bijvoorbeeld omdat zij niet willen zien dat mensenrechten tot de basisprincipes van democratie behoren. Qatar kijkt zelf overigens ook niet in die spiegel.
Al-Jazeera, wat ‘schiereiland’ betekent, refererend aan de landtong waarop Qatar gelegen is, is erg groot en heeft als basis Al-Jazeera Arabisch en Al-Jazeera Engels. De coalitie tegen Qatar heeft uitsluitend een probleem met de Arabische versie. Er is ook een duidelijk verschil tussen beide edities. Al-Jazeera ontstond na de coup op 27 juni 1995 van de vader op de grootvader van de huidige emir van Qatar. De coup werd door de Golfstaten niet goedgekeurd en speelt eigenlijk nog steeds een belangrijke rol in de huidige situatie. Al-Jazeera wordt volledig door de staat gefinancierd sinds de oprichting in 1996.
Van oorsprong was Al-Jazeera echter een Saoedisch project waar de beste Arabische journalisten van de bbc voor moesten werken om cnn na te apen als het eerste satelliet-televisiestation in de Arabische wereld. Maar het project faalde omdat de Saoediërs te gevoelig waren voor de kritische Europese blik van de Arabische journalisten. Dit was een gouden kans voor de emir Hamed Ben Khalifa al-Thani, die hem veel soft power opleverde en hem de waardigheid gaf die de andere Arabische landen hem aanvankelijk niet wilden schenken als couppleger. Al-Jazeera is erin geslaagd om een ongekende interactieve, transnationale Arabische publieke ruimte te creëren met aljazeera.net en andere sociale media.
Al-Jazeera Engels begon tien jaar later. De Engelse editie kon leunen op de reputatie van de Arabische. Die was in tien jaar uitgegroeid tot het meest bekeken satelliet-televisiestation van de Arabische wereld; het doorbrak de status-quo van de hermetisch gesloten media van de autoritaire regimes in de regio.
Al-Jazeera Arabisch gaf een gezicht aan de politieke islam tijdens de Algerijnse burgeroorlog, maar creëerde tegelijk ook ruimte voor de oppositie in het buitenland. Een voorbeeld daarvan is Rached Ghannouchi, de leider van de Ennahda-partij die in Londen in ballingschap zat en door Al-Jazeera Arabisch uitgroeide tot een invloedrijke figuur in Tunesië en andere delen van de Arabische wereld. Daarnaast waren Israëlische politici en de vlag van Israël regelmatig te zien in de uitzendingen, terwijl daar elders in de Arabische wereld een taboe op rust.
Het imago van een rebel in het Arabische medialandschap werd gecultiveerd; Al-Jazeera Arabisch werd gehaat door bijna alle wereldleiders vanwege de anti-establishmentboodschap. Gedurende de Tweede Golfoorlog klaagde Donald Rumsfeld, destijds minister van Defensie van de VS, steen en been over het tonen van beelden van gewonde Amerikaanse militairen en dat leidde op 8 april 2003 tot het Amerikaanse bombardement op het gebouw in Bagdad waar de 35-jarige Jordaanse correspondent van Al-Jazeera kantoor hield. Zo werd de eerste ‘journalist-martelaar’ van Al-Jazeera gecreëerd, wat sympathie voor de zender opriep bij journalisten wereldwijd.
Het waren de Bin Laden-tapes die Al-Jazeera Arabisch tot de onomstreden nieuwsleider van de Arabische wereld maakten. Alleen Al-Jazeera Arabisch kon de boodschappen van Bin Laden uitzenden. Op de redactie in Doha hing een poster waarop stond: ‘De wereld kijkt naar cnn en cnn volgt Al-Jazeera Arabisch.’
Beide edities van Al-Jazeera zweren bij een nieuw soort journalistieke benadering die een stem geeft aan de zwakkeren. Het verschil met andere media is dat ze zich geen zorgen hoeven te maken over de financiering. Het gaat uitsluitend om het leveren van kwaliteit en het ontwikkelen van nieuwe standaarden alsmede het vormen van een alternatief voor een westerse kijk op de Arabische wereld. Zowel Al-Jazeera Arabisch als Al-Jazeera Engels maakt gebruik van zeer ervaren journalisten en wil de doorwrochtheid van de bbc combineren met de snelheid van cnn, wat niet wil zeggen dat Al-Jazeera Arabisch niet af en toe vervalt in goedkope propaganda voor Hamas of de Moslimbroederschap.
Al-Jazeera Engels houdt zich veel minder met propaganda bezig en wordt meer geaccepteerd als een alternatief station in het Westen, mede doordat Engels de voertaal is. Het probeert ook het monopolie van de westerse media te breken door genuanceerde berichtgeving en onderzoeksjournalistiek over de Arabische wereld te bieden. Tegelijkertijd wil het de vooroordelen en stereotypen van de westerse media tonen. Een succesvol programma is bijvoorbeeld The Listening Post, van de Canadese journalist Richard Gisbert, voormalig oorlogscorrespondent voor abc in de VS, dat inzicht verschaft over de verwevenheid tussen media en politiek wereldwijd.
In beide edities komen de journalisten uit diverse landen en zijn van verschillend pluimage, zodat het werkelijk een multicultureel en internationaal gezelschap is. Al-Jazeera Engels wordt minder geassocieerd met bepaalde regio’s in de wereld, terwijl bij Al-Jazeera Arabisch door de verschillende anchors een identificatie met een bepaald publiek plaatsvindt. Zoals Khadija Ben Gana, die erg populair is in Algerije, dat zij ontvluchtte omdat zij weigerde een sluier te dragen, maar toen zij voor Al-Jazeera ging werken werd de sluier haar signatuur. Of Mohamed Krichen, een liberale Tunesiër die werkte bij de Wereldomroep in Hilversum, en de Syriër Faisal al-Qasim, die de toneelschool deed in Engeland en een Brits paspoort heeft. Hij maakte Al-Jazeera Arabisch heel bekend door zijn programma De tegenovergestelde richting, waarin hij twee tegenstanders als kemphanen met elkaar laat debatteren en soms zelfs op de vuist gaan.
Al-Jazeera Arabisch kan niet bestaan zonder het Westen. De Al-Jazeera-journalisten zijn vooral moedig dankzij hun Europese paspoorten. Toen de Egyptische sterjournalist Ahmed Mansour, die niet onder stoelen of banken steekt dat hij voor de Moslimbroederschap is, in Berlijn gevangen werd gezet op verzoek van president Sisi, werd hij een dag later ontslagen vanwege zijn tweede, Britse paspoort. Al-Jazeera Arabisch stelt zo dagelijks de zorgen en hoop van de Arabische wereld en de onvrede over de Arabische elite aan de kaak.
Al-Jazeera Arabisch bepaalt door het rijke aanbod ook de intellectuele agenda. Recent onderzoek uit Jordanië toonde aan dat studenten en hoogleraren in de Arabische wereld Al-Jazeera Arabisch als eerste bron van hun werk gebruiken. Uit The Al-Jazeera Effect van Philip Seib en ook uit mijn onderzoek voor mijn boek Fridays of Rage blijkt dat de vrijheidsindicatoren zijn verbeterd door Al-Jazeera Arabisch. En vervolgens kwam de Arabische lente!
Al-Jazeera Arabisch heeft een andere woordkeuze dan de Engelse editie. Zo wordt er systematisch gerefereerd aan ‘zogenaamd’ terrorisme. Daarnaast werken de frames van Al-Jazeera Arabisch in zekere zin als samensmelting van het panarabisme en de politieke islam. De zender is in feite een soort supermarkt waar liberalen, links georiënteerden en islamisten zich in de programmering kunnen herkennen. De aanwezigheid van het programma Sharia en leven van de prediker Yusuf al-Qaradawi (inmiddels negentig jaar en met een dubbel paspoort zowel Egyptenaar als Qatari en invloedrijk lid van de Moslimbroederschap) bedient een omvangrijk publiek dat geïnteresseerd is in religie. Hij intervenieert vaak in de redactionele lijn van Al-Jazeera Arabisch, zeker gedurende grote politieke kwesties, zoals de hoofddoekaffaire in Frankrijk, de Tweede Golfoorlog, het Gaza-conflict, de Arabische lente en de gevolgen daarvan. Door zijn programma is Al-Jazeera Arabisch een typisch Arabische zender met religieuze programmering, net als de andere Arabische zenders.
Het hoogtepunt was toen al-Qaradawi op de derde vrijdag tijdens de revolutie de ‘Fridays of Rage’ uitriep door op het Tahrirplein in Caïro op het podium te klimmen en het plein voor zijn vrijdaggebed om te toveren tot de grootste openluchtmoskee van Egypte. Niemand had verwacht dat deze Egyptenaar, geschoold aan de beste islamitische universiteit, Al Azhar, en inmiddels al bijna veertig jaar in ballingschap in Doha vanwege zijn lidmaatschap van de Moslimbroederschap, ooit triomfantelijk zou terugkeren. Zoals destijds ayatollah Khomeini na een lange ballingschap in Parijs terugkwam naar Teheran. Al-Qaradawi heeft werkelijk het wahabisme van Qatar op een nieuwe leest geschoeid en er een soort wahabi-light van gemaakt, waarin marktwerking en islamitische waarden kunnen samengaan.
Al-Qaradawi’s programma’s werden gestaakt omdat president Sisi, toen hij aan de macht kwam, zijn invloed uitoefende op Qatar, Al-Jazeera en de journalisten van zowel de Arabische als de Engelse editie om hem zijn spreekgestoelte op de zender af te nemen.
De islam is de popcultuur van de Arabische wereld. De islam, God, de profeet en de islamitische gebruiken zijn oververtegenwoordigd in het dagelijks bestaan van de mensen, van eten en werk tot de liederen. Ondanks de ambiguïteit van Al-Jazeera Arabisch en haar duidelijke politieke agenda, met de voorkeur voor de emancipatie van de politieke islam, zorgt zij voor een frisse wind in het gecontroleerde mediaklimaat van de gehele Arabische wereld.
Als Al-Jazeera Arabisch moet ophouden te bestaan kan dit zich keren tegen Saoedi-Arabië en Egypte. Qatar, een kwart van Nederland, nummer één in de wereld qua bruto binnenlands product, draagt democratie uit zonder zelf democratisch te zijn. Maar de coalitie kan helemaal niet claimen dat ze democratie bevordert, intern noch extern. De media worden in de landen van de coalitie als vanouds gecontroleerd.
Qatar kan zich niet permitteren zijn sterprediker Yusuf al-Qaradawi terug te sturen naar zijn geboorteland Egypte, zoals dat wel al abusievelijk door meerdere media werd gemeld. Zelfs bij een internationaal arrestatiebevel voor al-Qaradawi zal Qatar de religieuze leider niet overdragen aan Egypte. Het loslaten van al-Qaradawi of Al-Jazeera Arabisch door Qatar zou de nekslag zijn voor de legitimiteit van de ideologie van het wahabisme, die versmolten is met de ideologie van de Moslimbroederschap en het liberalisme. Hooguit zal Qatar Al-Jazeera Arabisch verplaatsen van Doha naar een Europees land, vermoedelijk Engeland. Zo kan Al-Jazeera Arabisch, net als de mbc, Sky News Arabisch, pretenderen dat het niet namens een Arabisch land werkt.
Oussama Cherribi is schrijver van Fridays of Rage: Al-Jazeera, The Arab Spring, and Political Islam (Oxford University Press, april 2017)