Virtueel is ‘wat in het echt niet bestaat’. In de politiek ligt dit anders. Ook wat slechts denkbeeldig is, bestaat in de politiek. Geen politiek zonder illusies en de hoop en angst die daarin wortelen. Dit spel van schijn en werkelijkheid wordt gespeeld in de valuta van de geloofwaardigheid. De waarde daarvan is afhankelijk van hoe het spel gespeeld wordt. Welke politiek er bedreven wordt, en of het virtuele en het werkelijke daarbij in balans blijven. Dit maakt de verhouding tussen het denkbeeldige en het werkelijke delicaat.
Hoe zwakker immers de verbinding van de politieke verhalen met het echte leven van mensen, hoe groter de inflatie van de geloofwaardigheid. De kans dat de politiek daarmee verwordt tot een soort piramidespel, leidend tot steeds extremere en hopelozer daden om een hyperinflatie van de geloofwaardigheid (en dus het eigen failliet) af te wenden, neemt daarmee toe. Aan de overkant van de Atlantische Oceaan gaat het democratische experiment die kant op, terwijl de pandemie tegelijkertijd inzichtelijk maakt hoe dit uitpakt in maatschappelijke kosten, die voor rekening komen van de massa’s onder aan de piramide.
Goede politiek is de kunst om tijdig weg te sturen bij het piramidespel, niet blijvend te vallen voor de electorale woekerwinsten van het virtuele. Op weinig plekken is dat moeilijker dan in het Europa van de Europese integratie. Op weinig plekken is er immers zoveel wat niet echt is, maar slechts denkbeeldig. Want nog veel meer dan de natiestaat of de markt is de Europese integratie niet meer dan slechts een idee. Een jong idee, waarvan de verbinding met de werkelijkheid nog niet zo vaak bewezen is.
‘In tijden als deze moet men opkomen voor een idee.’ Dat verklaarde Angela Merkel bij de lancering van het Frans-Duitse coronaherstelplan een maand geleden. Ze zei ook voor welk idee ze opkwam: het ‘Europese’. Zo maakte Merkel het Frans-Duitse plan tot veel meer dan een openingszet in onderhandelingen. Dit is een poging om de verbinding tussen het idee en het echte leven te versterken. Bijvoorbeeld door het virtuele geld van monetaire instrumenten en schulden van een tegenwicht te voorzien met echt geld voor de zwaarst getroffen gebieden en mensen. Merkel is druk doende om in de EU zo snel mogelijk van het virtuele naar het werkelijke te bewegen.
Illustratief was de virtuele EU-top van vrijdag. Ooit was deze top aangekondigd als de eerste grote clash tussen de verschillende kampen als het gaat om de vormgeving van het herstelfonds en de begroting. Maar wat bleek vrijdag? Deze top werd de meest tamme in jaren. In een vloek en een zucht had de werkelijkheid alle opgeklopte retoriek als een plumpudding ineen doen zijgen.
Hierin speelde Merkel de hoofdrol. Zij deed dit door de werkelijkheid te laten spreken, in de vorm van drie simpele feiten. Eén: vanaf 1 juli bekleedt Duitsland het halfjaarlijkse EU-voorzitterschap. Twee: half juli wordt er een nieuwe EU-top gehouden, die niet virtueel zal zijn. Drie: Duitsland wil snelle overeenstemming over herstelplan en begroting. Er was meer werkelijkheid. Toen de Nederlandse premier Mark Rutte de beurt kreeg, klonk een ‘gematigde’ toon. Verder bleek het groepje lidstaten dat bestempeld wordt als ‘vrekkig’ vooral een gelegenheidscoalitie, meer onderhandelingstactiek dan iets anders. En dan was er nog iets. Rond de top verklaarde Rutte dat er ‘niets vreselijks zou gebeuren als er medio juli geen akkoord is’. Tijdens de top had Merkel zich hardop afgevraagd ‘of sommigen nog steeds niet begrepen hoe moeilijk de komende maanden voor de EU zullen worden’. Bovendien: sinds 2010 weet men wat er kan gebeuren als de financiële markten vermoeden dat de EU-solidariteit weleens gebouwd kan zijn op een piramidespel.
Wat betekent dit voor Nederland? In 1933 schreef Johan Huizinga een Duitstalig opstel over de Nederlandse positie in Europa. Zijn belangrijkste conclusie luidde dat Nederland een land was dat ‘zijn nationale bestaan nauwelijks in het land zelf lokaliseert, maar veeleer in een virtueel punt in de zee’. Afgelopen vrijdag zorgde Merkel ervoor dat de werkelijkheid de EU op de hielen zit. Vluchten kan alleen nog in het virtuele. Voor de Nederlandse premier betekent dit: de zee in, blik naar het Westen. Deze zomer wordt de belangrijkste test uit zijn loopbaan.