Het perspectief is afstandelijk, van bovenaf gefilmd, soms ogenschijnlijk terloops in beeld gebracht. Dat creëert spanning. Het is alsof de complexiteit van de talloze connecties tussen gangen of draden een gegeven is, zodat een ‘oplossing’ of een ‘uitkomst’ per definitie onmogelijk is. En toch, zoals Anthony Lane in The New Yorker schrijft, betreft het hier een maker die met zijn films suggereert dat hij misschien wel door heeft hoe het leven en de wereld in elkaar zitten.
Dit alles is ook evident in Enemy, de nieuwste van Villeneuve waarin Jake Gyllenhaal de dubbelrol speelt van een man die op een dag een identieke versie van zichzelf in een film ziet. Adam is historicus, Anthony is filmacteur. De een leidt een saai leven: Hegel, Marx, vriendin, conservatieve seks. De ander scheurt door de straten op zijn motor. Gehuwd, vrouw zes maanden zwanger. Wanneer Adam beseft dat Anthony fysiek een kopie van hem is, neemt hij contact met hem op. Door de confrontatie rijzen meer vragen. Ze zijn geen familie. Hoe is de totale overeenkomst tussen hen te verklaren?
Het werk heeft een fabuleuze openingssequentie: een geheime erotische show in een duistere ruimte ergens in Toronto. Terwijl een groep rijke mannen toekijkt, bevredigt een naakte vrouw zichzelf op het podium. Daarna komen nog meer vrouwen op, fotomodellen op hoge hakken. Een van hen zet een zilveren schaal op de catwalk neer. Ze opent het deksel. Een spin kruipt te voorschijn, een tarantula met een ziekmakend grote gifzak. De vrouw verbrijzelt die met haar stilettohak. Onder de toeschouwers is Adam of misschien Anthony. Het onderscheid tussen de twee, voorzover ze überhaupt van elkaar te scheiden zijn, blijkt pas later. Hoe en wat – beter is het om hierover weinig te melden, behalve: er verschijnt een spin in de slaapkamer.
Enemy is gebaseerd op The Double (2002) van José Saramago, een roman die gemengd werd ontvangen. Sommige critici wezen erop dat het idee van de dubbelganger een geijkt cultureel motief is. Ook in de cinema tiert het thema welig, het meest effectief in David Cronenbergs Dead Ringers met Jeremy Irons in de dubbelrol van een artsen-tweeling. Juist Cronenberg is relevant. De afstandelijke sfeer van vooral zijn vroegere films, gekenmerkt door personages gevangen in een droom of nachtmerrie geconstrueerd met vervreemdende, moderne architectuur, is merkbaar in Enemy (beide regisseurs zijn Canadees, Cronenberg is een Torontoniaan, Villeneuve een Québécois).
Gespletenheid staat centraal in de ervaring van het kijken; je weet dat je met Adam of Anthony steeds meer het domein van het tastbare verlaat, en toch blijft de connectie met het hier en nu. Adam of Anthony spreken net als Beverly en Eliot in Dead Ringers af van partners te ruilen, waardoor de film, in alles metaforisch, een herkenbare morele dimensie krijgt. Iemand anders worden, en alleen jij weet dat, wat doe je dan? Leef je je fantasieën uit, doe je wat je altijd al had willen doen maar niet kon wegens persoonlijke en sociale beperkingen? Misschien zit het inzicht van Villeneuve in het idee dat mens en wereld een netwerk van maskers en schijn vormen. Wie dit onderkent ontdekt een vrijheid die duistere krachten losmaakt, wat blijkt uit de laatste scène (in de slaapkamer), een van de vreemdste en mooiste uit de filmgeschiedenis.
Te zien vanaf 23 mei
Beeld: Jake Gyllenhaal als Adam of Anthony en Mélanie Laurent als Mary in Enemy (Filmfreak distributie).