Spiritualiteit is alles

Andrej Tarkovski is meer dan dertig jaar na zijn dood onverminderd overal, in retrospectieven, in een tentoonstelling in Eye Filmmuseum, in een nieuwe documentaire getiteld A Cinema Prayer. Ook is hij als een geest aanwezig in de discussie (zie Martin Scorsese over superheldenfilms) over wat voor kunstvorm film precies zou moeten zijn: kermisvermaak of ‘iets hogers’? Het debat is allerminst nieuw; het is tamelijk banaal van aard en des te vermoeiender om te volgen. Bovendien is er maar één relevante vraag: wat zou Tarkovski zeggen?

Het antwoord komt in de vorm van een documentaire gemaakt door zijn zoon, Andrej A. Tarkovski, en in een prachtige Tarkovski-tentoonstelling in Eye. In een donkere ruimte wordt de bezoeker geconfronteerd met de subtiel verlichte, tastbare wereld: allerlei storyboards, brieven, telegrammen en dagboeken. Dichter bij de mystieke wereld komen we via polaroids op de wanden. Tarkovski was gecharmeerd van die oude camera. Hij maakte vele foto’s waarin dezelfde verstilde visuele stijl als in zijn films te zien is: een ruig bos met welige plantengroei, mist hangend boven een waterpartij en ga zo maar door. Van deze beelden is het een klein stapje naar de schermen in de duistere ruimte waar de bezoeker op bankjes kan gaan zitten om fragmenten uit de films te bekijken. Nu komen we bij de kern: het is net alsof je hier een geestelijke reset krijgt en wordt meegenomen in een transcendentaal moment, als je dat wilt. Of kunt.

In A Cinema Prayer is Tarkovski constant aan het woord; in audio-opnames geeft hij les over mens en wereld. Dat is opwindend om aan te horen, ook omdat zijn ‘preken’ gekoppeld zijn aan filmfragmenten. Zijn grote meesterwerk, het diep persoonlijke Mirror (1974), illustreert dat cinema in de kern poëtisch van aard is, een expressie van het idee van tijd, bijvoorbeeld hoe je terug kunt gaan naar het verleden om iets of iemand (zijn moeder) opnieuw te ‘ervaren’; hoe je tijd kunt stilleggen; en hoe je de confrontatie met de tijd kunt aangaan, zoals Hamlet die zichzelf tot waanzin verdoemt doordat hij de ontwrichting van de tijd (‘time is out of joint’) wil rechtzetten. Maar hiermee, zegt Tarkovski, raakt Hamlet zijn essentie kwijt.

Spiritualiteit is alles bij Tarkovski. Een gemeenschap die spiritueel is, produceert kunst. Als dat niet het geval is, hebben mensen geen doel meer en weten ze niet meer waarom ze bestaan. Dit is het belang van A Cinema Prayer: de film zet alles in een nieuw daglicht. Wat Tarkovski zou doen? Hij zou bidden, dat wil zeggen: films maken. Moeten wij ook doen, zegt de meester, dat wil zeggen: films kijken.