Zoals iedereen die vrijdagavond laat toevallig de televisie nog even aan had gedaan, zat ik ademloos naar de staatsgreep te kijken. Het beeld van de president die zich tot zijn aanhang richtte via een mobieltje waar iemand een microfoon voor hield, is onvergetelijk. Op dat moment wisten we niet hoe de staatsgreep zou verlopen.
Ik moest denken aan mijn leraar Nederlands. Die had het in 1969 over een boek dat hij aan het lezen was: De staatsgreep van Edward Luttwak. Het was net verschenen bij Van Gennep, zodat het terechtkwam bij mensen van wie je niet meteen belangstelling voor staatsgrepen zou verwachten. Een paar jaar eerder was bij De Bezige Bij Mao’s Guerrilla-oorlogvoering verschenen, en dat dat werd gelezen lag in die tijd voor de hand. Maar bestuderen hoe je een staatsgreep moet plegen, leek op het eerste oog toch een beetje pervers.
Luttwak is interessant omdat hij zonder moreel oordeel en daardoor glashelder analyseert hoe een staatsgreep in zijn werk gaat. Hij heeft geslaagde en mislukte staatsgrepen bestudeerd en trekt er zijn conclusies uit, ongeveer zoals Machiavelli heeft geanalyseerd hoe een vorst zijn macht behoudt en vergroot en zoals Sun Tzu zijn aanwijzingen geeft in De kunst van het oorlogvoeren. Ook als je zelf niet van plan bent een oorlog te gaan voeren of een staatsgreep te plegen is zulke literatuur het lezen waard.
Toen ik vrijdagnacht aan Luttwak werd herinnerd, had ik spijt dat ik zijn standaardwerk indertijd niet heb gekocht. Ik had me die nacht meteen wel even in zijn inzichten willen verdiepen. Maar gelukkig: maandagochtend had Trouw een interview met hem.
Luttwak zegt: ‘Toen ik Erdogan op televisie zag terwijl de coup in volle gang was, wist ik dat het gedaan was met de staatsgreep.’ Hij zal tot de eersten hebben behoord die dat begrepen.
Op de vraag ‘Waarom pakte de staatsgreep verkeerd uit?’ antwoordt hij: ‘Het belangrijkste doel bij een coup is de gevangenname van het staatshoofd. Zolang hij op vrije voeten is, kan hij de mensen mobiliseren en ze oproepen het regime te verdedigen. Daarom moet je hem als eerste neutraliseren. Geeft hij zich niet vrijwillig over, dan moet je de leider ombrengen.’ Het belangrijkste doel bij een coup!
Het schijnt dat Erdogan twee keer ternauwernood aan de militairen is ontsnapt. Hij was in Marmaris met vakantie, en vluchtte net weg uit zijn hotel toen daar twee helikopters aankwamen en er 25 militairen aan touwen afdaalden. Erdogan vloog naar Istanbul en onderweg hebben twee F-16’s hun radars op het vliegtuig gericht. Een voormalige Turkse officier zegt in de Volkskrant: ‘Het is een raadsel waarom zij niet vuurden.’
Verderop in het interview zegt Luttwak nog iets interessants. Op de vraag ‘Verwacht u een tweede poging?’ antwoordt hij: ‘Dat zie ik niet zo snel gebeuren. Maar als Erdogan zich blijft gedragen zoals hij nu doet, dan loopt hij een persoonlijk risico. Op een mislukte coup volgt vaak, althans wanneer een leider risicovolle tegenmaatregelen neemt, een moordaanslag. Erdogan moet op zijn tellen passen, want zijn tegenstanders zullen de volgende keer professioneler te werk gaan dan de coupplegers van vrijdag.’
Het wordt dus spannend, nu de Turkse autoriteiten de arrestatie van 2745 rechters en aanklagers hebben bevolen en er een kleine drieduizend militairen zijn opgepakt. Erdogan zelf noemde de staatsgreep een geschenk van God. Misschien is het tijd om het boek van Luttwak opnieuw uit te brengen.