Stapels Franse romans

Een korte klim naar boven, een knik, een piek, en een lange lijn naar beneden: op de tekeningen en schilderijen van filosoof, dichter en kunstenaar Etel Adnan verrijst dezelfde berg keer op keer. Veertig jaar keek Adnan door haar raam uit op Mount Tamalpais, in Californië, en de rest van haar leven, jaren die ze grotendeels doorbracht in Beiroet en Parijs, droeg ze die berg in gedachten met zich mee. Eens haar uitzicht en voor altijd haar ijkpunt, noemde ze de berg het centrum van haar wezen. Toen ze op televisie eens gevraagd werd naar de belangrijkste persoon in haar leven antwoordde ze: een berg. Ze kon hem tekenen met haar ogen dicht.

Mount Tamalpais is ook de ster van de show in het Van Gogh Museum, waar werk van Adnan deze zomer samen te zien is met schilderijen van Vincent van Gogh. In het kabinet op de bovenste etage van het museum verschijnt de berg in een reeks aquarellen uit de periode 1970-1973, soms als inkttekening met lijnen die de bergrug volgen, soms als impressie met vegen kleur die uitdrukking geven aan de massa van zijn gestalte. Naast haar bestaan als schrijver en dichter doceerde Adnan tussen 1958 en 1972 filosofie aan het Dominican College in Californië en verhuisde toen terug naar Libanon, haar geboorteland, waar ze werkte als cultuurjournalist totdat de burgeroorlog uitbrak. Een deel van de tekeningen moet ze gemaakt hebben met het uitzicht op de berg, een deel met de berg in haar hoofd. De kleine werken op papier hangen in het museum in een lange rij aan een muur, als een tocht door een berglandschap met wisselend weer.

De combinatie van observatie en interpretatie ligt ook aan de basis van haar schilderijen, een metier waar ze in de jaren zestig mee begon. Op haar doeken is de berg een herkenbare vorm zonder begin en zonder eind, een driehoek met vanaf het hoogste punt een lange, flauwe helling naar beneden, naar een dal dat meestal uit het zicht blijft. Een van de bontst gekleurde schilderijen op de tentoonstelling, Mount Tamalpais, maakte Adnan in 1985, toen ze opnieuw in Californië woonde. Het landschap is een lappendeken waarin kleurvlakken doen denken aan wolken en lucht, aan velden en hellingen. De schakeringen blauw in de linkerbovenhoek dragen de kolkende spanning van een dreigende lucht in zich, de grotere vlakken in pastelkleuren op de voorgrond de kalmte van een veld in de avondzon.

Draai je het beeld om – wat je kunt doen in de catalogus – dan transformeren de wolken tot water en de velden tot een roze avondlucht. De berg blijft overeind.

Het gat tussen de levens van Etel Adnan (1925-2021) en Vincent van Gogh (1853-1890) beslaat slechts 35 jaar, maar in de kunstgeschiedenis is dat in die jaren een eeuwigheid. Waar in de tijd van Van Gogh het (post)impressionisme beweging in de schilderkunst bracht door penseelstreken zijn het bij Adnan complete kleurvlakken die verspringen ten opzichte van elkaar, en met hen het landschap waar ze uitdrukking aan geven. Op de tentoonstelling is goed te zien hoe bij Van Gogh de warme zon de lucht laat dansen en hoe bij Adnan de hete zon het aardoppervlak verschroeit. De zon is bij Van Gogh een grote gele bal rustend op de horizon, zoals in De zaaier, een bron van zinderende hitte. Bij Adnan kan de zon ook een rood vierkant zijn, klein en geconcentreerd, die geen spoor van kleur buiten de lijnen morst.

Adnan gebruikte haar verf vaak onvermengd, bracht kleur direct uit een tube met een paletmes aan. De vroegste werken in de tentoonstelling stammen uit de jaren zestig. Met hun centrale, abstracte opeenhopingen van vorm en kleur zijn ze te zien als uitlopers van color field painting, nazaten van het abstract expressionisme. De meeste schilderijen kregen van Adnan geen titel, maar in het Van Gogh hangt wel Inca koning (1965) uit de collectie van het Centre Pompidou. De achtergrond is opgedeeld in roze en blauw en op de scheidslijn tussen die kleuren staat een uitermate geabstraheerde figuur, meer rotsformatie dan koning, maar een vorm met kop en schouders waar leeftijd en wijsheid van uitgaan. Het schilderij getuigt van Adnans belangstelling voor andere, oudere, verloren beschavingen en voor de oorspronkelijke, verdreven volken van Noord- en Zuid-Amerika. Ze kwam zelf uit een verscheurde cultuur, het product van een Syrische vader, legerofficier van het Ottomaanse Rijk, en een Griekse moeder uit Smyrna, vandaag gelegen in Turkije. Adnan groeide op in Beiroet onder Frans mandaat. Ze sprak thuis met haar ouders Grieks en Turks en op school verplicht Frans, en leerde nooit Arabisch, de eigenlijke taal van de plek waar ze thuis was, maar waar het niet behoorlijk was om die te spreken.

Haar leven als kunstenaar werd wat cultuur betreft een inhaalslag. Ze experimenteerde met textiel, geïnspireerd door jeugdherinneringen aan een souk met Perzische tapijten en door de traditie van geweven tapijten in Noord-Afrika, waar ze rondreisde. Ze maakte werk op zogenaamde leporello’s, uitrekbare gevouwen boekjes van Japans papier, waarin ze onder meer in het Arabisch ging schrijven, of eigenlijk, bij gebrek aan kennis van die taal, het Arabische schrift op ging tekenen. Bewust van de koloniale achtergrond van haar eigen ontwikkeling begon ze poëzie van Arabische dichters in de leporello’s over te schrijven en te voorzien van tekeningen. Later zou ze ook eigen gedichten, vertaald naar het Arabisch, in de boekjes overschrijven. In de tentoonstelling liggen verschillende exemplaren uitgevouwen, waaronder een met een tekst van schrijver en mensenrechtenactivist Joumana Haddad.

Gaandeweg de jaren werd het formaat van Adnans schilderijen kleiner, de lijnen werden strakker, de voorstellingen groter. Het landschap werd herkenbaarder, de berg trad op de voorgrond.

Etel Adnan en Vincent van Gogh bewandelden als schilders verschillende werelden. Hij was de grote vernieuwer, Adnan een van de moderne kunstenaars die verder ging op zijn pad. Natuurlijk, ze schilderden beiden uit overtuiging met kleur en lieten zich inspireren door natuur en landschap. In een citaat in de tentoonstelling zegt Adnan: ‘Van Gogh heeft kleur echt bevrijd. Omdat hij die aannam als waarheid.’ En in hun vertaling van het landschap op een doek lieten beiden sterke lijnen de compositie dicteren. Maar naast bijvoorbeeld Nicolas de Staël, de Franse schilder geboren in Sint-Petersburg, en ook Paul Klee, de Duitse schilder geboren in Zwitserland, twee kunstenaars van wie je werkelijk sporen in Adnans werk vindt, is Van Gogh niet meer dan een volkomen vanzelfsprekende inspiratiebron.

De tentoonstelling legt de link tussen beide kunstenaars voorzichtig, waardoor die misschien niet altijd overtuigend is, maar ook niet uit de lucht gegrepen. Er is geen dwingend beeldrijm, wel zijn er aardige combinaties gemaakt, zoals die tussen een landschap van Adnan, Zonder titel (2015), en een landschap van Van Gogh, Stapels Franse romans (1887). Van Gogh nam hier het boek als een doodeenvoudige vorm als uitgangspunt, maar bouwde er een wervelende compositie mee door ze op zijn doek slordig in kleine stapels neer te leggen. Met de verschillende aanzichten en schaduwpartijen die dat opleverde, is het een kleine berg van boeken te noemen. Het berglandschap van Adnan, opgebouwd als een stapeling van kleur, valt naast die boeken juist in kleine heuvels uiteen. De berg blijkt een berg opgebouwd uit vele bergen.

Wat Adnan en Van Gogh deelden, is een liefde en talent voor literatuur. Adnan is de schilderende dichter, als dichter al sinds de jaren zestig gevierd en pas laat in haar leven als schilder op het hoogste niveau ontdekt, om precies te zijn bij de tentoonstelling Documenta 13 in 2012, toen ze 87 jaar oud was. Ze schreef en dichtte in het Engels, een taal die zij na het opgelegde Frans ervoer als een bevrijding, en schilderde in het Arabisch, zoals ze dat graag zei. In taal toonde ze zich een geëngageerd kunstenaar, bekend van romans en bundels over de door oorlog geteisterde Arabische wereld, met als bekendste werken Sitt Marie Rose (1982) en The Arab Apocalypse (1989). Op schilderijen was het kleur die uitdrukking gaf aan haar blik. Op haar schilderijen kwam, op die abstracte Inca-koning na, geen mens voor, de schilderkunst mocht een plek van pure schoonheid zijn.

Net als Van Gogh schreef en dichtte Adnan ook uitvoerig over haar kunst en over de wereld die de kunst vormgaf. In 1986 publiceerde ze het essay Journey to Mount Tamalpais waarvan onlangs de tweede editie verscheen. Ze beschrijft daarin het landschap dat we herkennen uit haar schilderijen als achtergrond voor tragedies die buiten haar doeken bleven. Ze roept met woorden onvergetelijke beelden op, zoals dat van een man in San Francisco die op straat juwelen verkocht, gemaakt van de botten van indianen, of dat van de Koerdische vrouw die haar onthoofde zoon door de straten van Beiroet droeg. Het landschap van Adnan is met geschiedenis geladen en de berg torent daar als getuige bovenuit.

Journey to Mount Tamalpais is zowel een prachtige ode aan die berg als de totale ontmanteling ervan. Groter en massiever, standvastiger dan een berg wordt het niet, en toch zag Adnan hoe ook een berg een vorm is die in het niets kan opgaan, in de sneeuw, in de mist, in de schemering, in een gedachte. De berg is vaste materie en een fantastisch idee, wezenlijk en wonderlijk tegelijk. Hij doet verlangen naar de top om de andere kant te zien, schreef ze, in de wetenschap dat er altijd meer zal zijn.

In de landschappen van Adnan kan alles ook zomaar omdraaien. Dan staat de zon onder en een deur boven de horizon. Ze schreef: ‘Poëzie, zo gelooft men, is de onthulling van het zelf. Schilderen, de onthulling van de wereld. Maar het kan ook andersom zijn.’