Staphorst en Urk, vanuit randstedelijk perspectief één pot nat, maar, ondanks overeenkomsten (boeket protestants-christelijke kerkgenootschappen; gemeenteraad gedomineerd door SGP en CU; klederdracht), sterk verschillend. Zoals blijkt uit de documentaires Zout zoet van Frederieke Jochems over Urk en Staphorst in tegenlicht van vader en zoon Emile en Maarten van Rouveroy van Nieuwaal. Al kennen die twee geslaagde films een zo uiteenlopende aanpak dat je ze niet even naast elkaar kunt leggen om overeenkomsten en verschillen tussen vissers- en boerengemeenschap af te vinken.
Zout zoet is een historisch overzicht in archiefbeeld en interview, tegelijk kunstzinnige collage met speciaal voor de film gecomponeerde muziek. Staphorst is deels portret van een familie in moeilijke tijden, deels observatie van politieke discussies over ethiek en moraal en over de spanning tussen Gods gebod enerzijds en de wil van de meerderheid die in democratie geldt anderzijds. Actueel als thema en zeer precies in woord en beeld gebracht. Ondersteund door ijle klanken van Arvo Pärt die weliswaar fraai en sfeerbepalend zijn maar zo vaak gebruikt dat ze iets van hun kracht verliezen: geen barok- maar eigentijds cliché.
Wat de vergelijking betreft: we komen bijvoorbeeld wel te weten hoe het zit met de schedelmaten van de Urkers (die werden in de jaren dertig keurig opgemeten in het kader van volkenkundig onderzoek – ze zouden een oeroude Germaanse gemeenschap zijn met als ernstig minpunt dat ze weinig om gezag en discipline maalden), maar de Staphorstse schedelomvang blijft onbekend. Fascinerend trouwens, zo een element in dat Urker portret dat minstens zo veel zegt over denken en mentaliteit in wetenschaps- en politieke kringen als over het dorp. Dat is toch het verbluffende in de film: het eiland werd niet alleen geografisch een puist op de huid van de Noordoostpolder, het werd als steenpuist ervaren vanwege vermeende achterlijkheid op de rand van een gebied dat juist vooruitgang en stralende toekomst symboliseerde.
Vandaar dat de gemeente Urk nauwelijks grond kreeg in dat enorme gebied; en plannen om tweeduizend (!) Urkers naar elders te laten verhuizen. De visserij leek door inpoldering te verdwijnen maar voor een boerderij kwamen Urkers niet in aanmerking. Zelfs landarbeider konden ze alleen worden na inspectie van linnenkast en graad van keurigheid van verloofde. De bek valt je open en elk heimwee naar de samenleving van voor de jaren zestig zou de normen-en-waardenridders van Balkenende c.s. horen te vergaan. Wat betreft die verloofdes: Urker meisjes zouden ‘vrijgevig zijn op seksueel gebied’ en ‘te beslapen’ na gezamenlijke kerkgang.
De oude dames in gesprek over vroeger geven uiteraard geen uitsluitsel. En toch tonen sommige foto’s en films een boeiende mix van klederdracht en modieuze, niet-preutse kleding, gedragen door buitengewoon zelfbewuste meiden. Meiden die zich althans qua kleedstijl weinig aantrokken van hun toenmalige dominees; zoals ze dat niet zouden doen van de half huilend uitgesproken vermaningen vanaf de kansel door Staphorster voorganger Tj. de Jong, tevens voorzitter van de plaatselijke afdeling van de SGP (= Schrift Getuigende Partij, in zijn woorden). Alleen al beeld en woord van deze man, Gods spreekbuis op aarde en zich daar ten volle van bewust, zou de film de moeite waard maken. Maar er is veel meer. En juist omdat het zo integer en respectvol is gedaan komt dat extreme wereldbeeld nog harder bij de kijker binnen.

Staphorst in tegenlicht. Ikon, zondag 22 juni, Nederland 2, 22.50-23.40.
Zout zoet. Teleac. Uitzendinggemist.nl
Kijktip: Trainer van John Appel. Human. Holland Doc. Donderdag 26 juni, Nederland 2, 23.20. Over Serkan Sert, voetballer met Turkse roots, die blonde jochies traint