In de Tweede Kamer raak ik in gesprek met een Kamerlid over Europa, over de onderhandelingen over de nieuwe Europese begroting en het herstelfonds om de gevolgen van de coronacrisis op te vangen. Maar we hebben het niet over giften of leningen, ook niet over het eisen van hervormingen aan de zuidelijke lidstaten, maar over de stereotypen die in de Europese lidstaten de ronde doen over elkaar.
Zo noemen de Fransen Nederlanders graag ‘des Bataves’, zegt het Kamerlid, en dat is dan niet aardig bedoeld. Dat Nederland nu door de zuidelijke lidstaten tot de ‘frugal four’, de zuinige vier lidstaten, wordt gerekend, is evenmin als compliment bedoeld. In de media en in de politieke en maatschappelijke discussie in Nederland over de EU-begroting en het herstelfonds wordt die terminologie overgenomen. Als ik aan Kamerleden vraag of ze zichzelf in de zuidelijke landen dan omgekeerd geldverspillers of inhalig noemen, weten ze dat niet. Ze denken van niet.
Culturele verschillen binnen Europa gaan ver terug in de geschiedenis, hangen onder meer samen met ligging, grootte, landschap en weersgesteldheid, en zijn terug te vinden in de manier waarop landen hun staatsbestel hebben ingericht. Ze spelen ook nu weer op, nu op de Europese top van volgende week een hete aardappel op tafel ligt, de nieuwe EU-begroting en het herstelfonds.
Kort gezegd vindt het Nederlandse kabinet dat de zuidelijke landen hun arbeidsmarkt en pensioenstelsel moeten moderniseren als ze nu geld willen krijgen vanuit de EU, zodat ze in de toekomst met minder staatsschuld zitten en daardoor beter bestand zijn tegen een crisis als deze ten gevolge van het coronavirus. Die opstelling kan geen verrassing zijn gezien de Nederlandse houding in het verleden. In zuidelijke landen vinden ze die houding, zoals eveneens te verwachten was, getuigen van weinig solidariteit.
In alle lidstaten is de economie door het virus flink geraakt. Maar wie had verwacht dat dit gedeelde ongeluk tot het delen van het leed zou leiden, heeft het mis. De bekende polarisatie speelt gewoon weer op. Je ziet het ook in het Nederlandse parlement. Partijen die toch al tegen Europa waren, zien in deze crisis hun gelijk bevestigd. Partijen aan het andere uiteinde van het spectrum, zij die juist erg Europa-gericht zijn, vinden dit aanleiding om inniger samen te werken.
Dus had de pvv het vorige week tijdens het debat over de Staat van de Europese Unie over een waardeloos en megalomaan project, een machtsgreep vanuit Brussel en over een Unie die zowel in Staat van Ontbinding verkeert als tegelijkertijd een dictatuur in wording is. Verzuchtte de SP dat als je pro-Europa bent, altijd alles een reden is om de Europese eenwording nog meer te verdiepen. En had Forum voor Democratie het over de vier valstrikken van Brussel. Terwijl D66 waarschuwde dat de EU vooruit moet of zal vallen. En GroenLinks sprak over een EU die zich zal verdiepen of zal verwateren. Waarbij voor beide dat laatste, vallen of verwateren, niet de gewenste uitkomst is.
Daartussenin zitten partijen als vvd en cda. Voor hen lijkt de Europese Unie wel een huwelijk waarin de echtelieden niet altijd liefdevol met elkaar omgaan, integendeel, maar ook niet zonder elkaar kunnen. Of, zoals cda-kandidaat-lijsttrekker Pieter Omtzigt zei: in de EU gaat het dan wel niet perfect, maar de Unie is onze geschiedenis en onze toekomst. vvd-Kamerlid Anne Mulder noemde de steun in de samenleving voor dat wat ik hier vergelijk met een huwelijk, broos. Mulder verwijt dat de Europese Commissie. Want het is volgens hem Brussel dat verzaakt toe te zien op de onderling afgesproken regels over de financiën van de lidstaten. Dat dwingt Nederland er volgens hem toe zich zuinig op te stellen. Waarbij ook Mulder zuinigheid ziet als behorend bij onze landsaard, al noemt hij het liever verstandig. Indirect zegt hij daarmee dat de zuidelijke lidstaten niet zuinig zijn, en onverstandig.
Vraag is of het mogelijk is los te breken uit die stereotypen. Het lastige is dat degenen die willen dat Nederland niet telkens zo zuinig reageert, juist ook degenen zijn die voorstander zijn van een verdere verdieping van de EU. En omgekeerd. Oftewel, de polarisatie binnen de Nederlandse politiek zou er niet mee worden doorbroken.
Maar in Duitsland kan het wel, zeggen voorstanders van een minder zuinige opstelling van Nederland. Daar is bondskanselier Angela Merkel inderdaad van mening veranderd over giften en leningen, zij is gedraaid van zuinig naar genereuzer. Dat past wel in een ander beeld dat Duitsland ook al decennialang heeft binnen Europa. Duitsland is het land van eerst goed luisteren naar de andere lidstaten, kijken hoe de hazen lopen, zorgen dat de Unie bij elkaar blijft en dat Duitsland daarin niet als hét machtsblok wordt gezien. Ook die opstelling hangt samen met de Duitse geschiedenis. In die houding spelen inmiddels ook de Brexit en de veranderde machtsverhoudingen op het wereldtoneel een grote rol.
Of Merkel als voorzitter van de EU-top erin zal slagen komende week al een akkoord te bereiken? Het zou niet de eerste keer zijn dat dit niet lukt, omdat de standpunten tussen noord en zuid nog te ver uit elkaar liggen. Er is echter een belangrijke reden nu niet te talmen, maar vaart te maken. Hoe langer het duurt voordat de lidstaten hun herstelplannen kunnen starten en werkloze burgers weer aan de slag kunnen, hoe dieper de economische crisis kan worden.