De jonge vrouw op het kleine schilderij van Judith Leyster zit te borduren: een secuur werk dat stille aandacht vraagt en waarbij veel licht nodig is. Precies dat zien we, ook nog zo mooi van dichtbij, gebeuren in dit stille tafereel dat in 1631 is geschilderd, in Haarlem. Maar in de twintigste eeuw zijn we anders gaan kijken. De bijna roerloze aandacht in het schilderij deed mij ook denken aan een recent werk van Roos Theuws, The Same Sun, dat eigenlijk een geconcentreerde verbeelding is van een intense waarneming. Door een rechthoekig raam valt zonlicht naar binnen. Omdat dat licht de kap raakt van een schemerlamp die daar in de weg staat, zien we daarachter de donkere schaduw op een witte muur. Op het strakke wit ziet de schaduw eruit als een scherp en bijna zwart silhouet. Dat gebeuren heeft de kunstenaar gefilmd – vanuit een vaste camera-instelling die op de lampenkap is gefixeerd. Daar zien we heel langzaam, meegaand met het verloop van de zon, de schaduw verschuiven achter de kap langs. In werkelijkheid duurde het trage schuiven van de zon voorbij het raam ongeveer een uur. Voor de film is dat tijdsverloop éénmaal versneld zodat in het interieur van het werk die beweging een half uur duurt. Zelfs dan is het tafereel nog tergend langzaam en is er, om het te zien, veel geduld nodig. Omdat de duur van het werk ons dwingt heel langzaam te kijken, zien we ook meer.
Maar er is nog iets. In The Same Sun is wat gezien wordt geformuleerd in het idioom van de abstracte kunst. Het werk wordt bij voorkeur vertoond op het scherm van een monitor. Bij het maken werd het werk steeds meer een interieur of zelfs een soort stilleven. Dat werkte beter in de concentratie van een omlijsting. In dat bijna roerloze beeld zien we lampenkap en schaduw steeds twee keer – links het ware verloop (de zon van oost naar west) en rechts diezelfde beweging maar dan in omgekeerde richting. Als die twee zeer trage verschuivingen elkaar halverwege kruisen, zijn de twee beelden identiek. In zekere zin zijn de bewegingen ook versies van stilstand. Ik denk daarbij aan het typische idioom van een befaamd werk van Ad Dekkers: een vierkant van multiplex, wit gemoffeld, met in de dikte van het vlak precies door het midden een horizontale en een verticale lijn gefreesd die elkaar in het centrum kruisen. Omdat die lijnen eigenlijk heel smalle gleuven van schaduw zijn, en dus dubbelzinnig, is het kijken ernaar vooral een vreemde, langzame gewaarwording van wat je eigenlijk ziet.
Voor Judith Leyster in haar tijd was het niet denkbaar om op die manier in een schilderij naar de dingen te kijken. De betovering erin is vooral het licht. Op het tafeltje naast de vrouw staat een olielamp met een slanke vlam die haar aandachtige gezicht beschijnt. Omdat zij ook een proper wit schort draagt, wordt door weerkaatsing het licht wit versterkt. Het laat haar handen zien en glijdt naar beneden over haar groene rok. Zij zit voorover op een stoel waarvan een poot en een stuk van de rugleuning te zien zijn. Het donkere en heldere silhouet van die leuning is daarom zo intelligent omdat het de hele achterwand van het vertrek tot leven brengt. Ergens achter die stoel en voor ons onzichtbaar lijkt zich nog een bron van licht te bevinden. De wand is daar wat gouder geel tenminste. Bovendien zit er in het gelaat van de manspersoon een rossige gloed. Maar op het tafelblad zien we een gerekte schaduw van de staande olielamp. Die is veroorzaakt door de vlam. Aan de prachtige vormgeving van dat detail van licht en schaduw samen kunnen we zien dat de schilder een bijzondere aandacht gehad moet hebben voor effecten van belichting. Op de achterwand zien we zulke gekleurde schaduwen waardoor je zou kunnen denken dat er ergens, onzichtbaar, nog vuur brandde. Misschien heeft ze zulke atmosferische effecten gewoon verzonnen omdat ze goed uitkwamen – net zoals de aandoenlijke stoof met roodgloeiende kolen onder de voeten van de vrouw het beeld veel huiselijker maakt. Wat ik wil zeggen is dit: eigenlijk is er in het schilderij met de details van licht en kleur al heel veel te zien. Dat begrijp je als je het vergelijkt met werk van Roos Theuws waarin bleek licht en doorzichtige schaduw een mooi intiem spektakel zijn geworden.
Intussen had het schilderij best zonder die louche geilaard gekund die de vrouw probeert te versieren.
PS: Werk van Roos Theuws is in oktober te zien in Nieuw Dakota (Amsterdam-Noord) in het kader van de tentoonstelling Zuiver
Beeld: (1,2) Roos Theuws, The Same Sun, 2016 Sun, 2016. 30 min., kleur, geen geluid