‘Let sounds be themselves’, luidt het devies van de experimentele componist John Cage. De Deense geluidskunstenaar Jacob Kirkegaard (1975) heeft daar goed naar geluisterd. Al zijn projecten concentreren zich op het uitvergroten van onopgemerkte omgevingsgeluiden. De bronnen zijn er al, Kirkegaard hoeft er alleen maar een microfoon bij te houden om ze te ontginnen. Als een ontdekkingsreiziger struint hij met opnameapparatuur rond, op zoek naar het geluid van splitsende atomen, gebouwen en landschappen.
‘Ik bedenk concepten en daar komt een geluid uit rollen’, legt Kirkegaard uit: ‘Omdat ik alleen de rauwe opnamen gebruik, moet daar op het eind wel iets interessants op staan. Zo ging ik naar IJsland om het geluid van het noorderlicht op te nemen. Volgens verschillende bronnen zou dat een laag zoemend geluid opleveren, maar op de opnamen viel eigenlijk niets te horen. Daarom heb ik dat project laten schieten. Toevallig ontdekte ik daar met contactmicrofoons dat het gerommel van de aarde in de buurt van geisers en vulkanen wél een rijk geluid oplevert. Die opnamen zijn toen op het album Eldfjall (2005) terechtgekomen.’
Zijn meest recente album heet 4 Rooms (2006). Daarvoor bracht hij drie dagen door in de Zone of Alienation: het niemandsland rond de ontplofte kernreactor in Tsjernobyl. In vier verschillende ruimtes nam hij de stilte op. In dezelfde ruimtes speelde hij deze opnamen weer terug. De ontvangst door de ruimte van de afgespeelde ‘stilte’ werd weer opgenomen. Tot tien keer toe. Het gegeven van stilte in een spookstad met een gruwelijke geschiedenis voegt een extra laag onbehagen toe. De stilte is namelijk op de laatste opname geen stilte meer. De minuscule geluiden die de stilte verstoren zijn gedurende de serie opnamen uitgelekt en een zoemende wolk van geluid geworden. Als onschuldige verfspatten die gaan druipen en ten slotte het hele doek vullen.
Jacob Kirkegaard: ‘Ik had thuis al wat getest met deze methode, waardoor ik wist dat elke ruimte een andere klankkleur afgeeft. Dat komt door kleine verschillen in akoestiek en frequentie die worden uitvergroot.’ Op 4 Rooms is dat duidelijk te horen. Door de galm en de vallende druppels komt er in het zwembad een zacht suizende zoem tot leven. Het stuk Church bevat een warme, resonerende toon die langzaam van samenstelling verandert. Alsof het kerkorgel zich stilletjes opmaakt voor de uitvaartdienst die nooit zal plaatsvinden.
‘Eternity is a standstill in motion’, schreef zijn vrouw Sarah Kirkegaard in een begeleidend essay. Deze eeuwigheid is een belangrijk motief in het project: ‘Juist omdat je niets merkt van die straling is Tsjernobyl zo’n enge plek. In de stad zijn de sporen van de ramp meteen zichtbaar. Het is een verlaten stad die ineens is stilgelegd. Het is vooral de natuur die onvoorstelbaar eng is, juist omdat ze zo ruig en ongerept is. Er lijkt daar niets aan de hand te zijn. Toch weet je dat er iets in de lucht zit waardoor er de komende vijftigduizend jaar geen mensen meer kunnen wonen. Dat is onmogelijk te bevatten. De tweede naam voor dit project is daarom Aion. Dat is het Griekse woord voor de transcendente tijd, de tijd die we niet kunnen bevatten. Ik heb daar gemerkt dat die verstandelijke angst veel sterker is dan de angst voor iets concreets.’
Achteraf deed die ervaring hem denken aan de beginscène van Andrei Tarkovsky’s film Solaris: ‘Daarin is een man te zien aan de oever van een meer. Hij staart wezenloos voor zich uit, omdat hij in gedachten al bij het ruimtestation is waar hij later in de film naartoe gaat. De schitterende natuur die hem omringt is hem vreemd, kunstmatig. Dat gevoel van ontheemding, waarbij de wereld volkomen onwerkelijk lijkt, heb ik nergens zo sterk ervaren als in de bossen van Tsjernobyl.’
Hoewel Kirkegaard vijf jaar lang intensief cello speelde, is hij nu feitelijk geen muzikant meer. Hij is eerder een opnameleider die in de buitendienst werkt met bronnen die nogal wat eisen stellen aan de apparatuur voordat ze iets bruikbaars loslaten. Hoe ze precies klinken, is van tevoren slechts vaag bekend. Dat is ook niet zo belangrijk; de opbrengst is van secundair belang. Er wordt niet naar een bepaald geluid gezocht, zoals een muzikant dat doet. ‘Ik heb helemaal geen behoefte om bij een muziekstroming of een scene te horen. Allereerst is er het concept, daarmee kan ik me uiten als kunstenaar. Toevallig is geluid het medium, maar het had even goed tekenkunst of film kunnen zijn. Ik wil met mijn projecten verhalen vertellen en dingen aan het licht brengen.’ Zodoende krijgt die abstracte muziek concrete inhoud. Dat op een van de stukken van 4 Rooms na acht minuten een hoge zingende toon ontwaakt is extra beangstigend, omdat het zomaar ontstaat uit de stilte in een spookstad. Zo versterken muziek en concept elkaar.
Jacob Kirkegaard speelt op zondag 23 september om 20.15 uur op het ZXZW-festival in Tilburg