Navelstaren. Nergens kan men dat beter dan in Europa. Fixatie op de eigen geschiedenis, speuren naar goed en kwaad in de eigen inborst, hunkering naar psychologie, loutering via zelfinzicht, en zwelgen in het ideaal dat de wereld niet alleen gekend kan worden via Europese Bildung maar dat ze zo ook te verheffen is. Het zijn stuk voor stuk Europese deugden. Tegelijkertijd ontstijgt het praktiseren ervan zelden het tijdverdrijf. Comfortabel doen alsof, vol met namaak en prefab: Bildung op de verpakking, maar een MBA-cursus erin.
Best wereldvreemd ook: kijken naar de wereld door het rietje van ‘ons’ perspectief. En de waarnemingen die we doen vervolgens aan de rest van de wereld presenteren als waarheid. De enige waarheid. Door dat rietje zien wij nu in Oekraïne een ‘mondiale strijd van democratie tegen autocratie’. Deze woorden zijn speciaal voor ons geprefabriceerd door de Amerikaanse president Joe Biden. Onze minister van Buitenlandse Zaken zegt het letterlijk na.
Deze westerse uitleg van waar het in de oorlog in Oekraïne om draait, gaat er elders in de wereld echter niet zomaar in. En dat is nog zachtjes uitgedrukt. Alain Gresh, de directeur van de online media Orient XXI en Afrique XII, wijst op alternatieve prefab-sjablonen om de oorlog te duiden. Sjablonen die elders in de wereld gebruikt worden, en evenzeer gelinkt zijn aan feiten. Zo stond Oekraïne in 2021 op plaats 97 in de World Press Freedom Index. Zo wankel was de Oekraïense democratie vóór de misdadige inval van Rusland. Deze ranking nuanceert het sjabloon van Biden: de strijd van Oekraïne is de strijd van een volk om zelfbeschikking, en dat is niet per se hetzelfde als een strijd voor democratie.
De ‘rest van de wereld’, de meerderheid van de wereldbevolking, kijkt bovendien anders naar deze oorlog dan wij. Gresh citeert de president van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) Tedros Adhanom Ghebreyesus. Hij maakte een vergelijking tussen de Jemenitische en Oekraïense oorlogsdoden en zei: ‘Some are more equal than others.’ Iets wat hij eerder al geconstateerd had in de covidpandemie. Deze uitspraak van de WHO-baas is een verbitterde uithaal naar de universalistische pretenties van het Westen en de EU. Die blijken vals. Deze realiteit is onverbiddelijk, of wij dat nu willen zien of niet. Ze onderwerpt de Europese waardengemeenschap aan een ultieme stresstest. In de wedkantoren van de mondiale politiek is het sentiment intussen tamelijk duidelijk. Daar zet men het geld in op een Europees falen.
Gresh wijst erop dat tijdens het Doha-Forum in maart (waar tweeduizend politici, journalisten en intellectuelen samenkwamen) sympathie voor de Oekraïense zaak weliswaar overheerste, maar dat het merendeel van de deelnemers het instellen van sancties tegen Rusland niet zag zitten. Het Amerikaanse argument dat dit nodig was om een ‘rules-based order’ overeind te houden vond men nog net niet lachwekkend. In vele ogen is het immers juist Amerika dat al jarenlang het internationaal recht frustreert. Het presidentschap van Trump was daar slechts de culminatie van.
De Amerikaanse politiek van de laatste decennia heeft veel uitgehold. Intussen noemen Rusland en China zichzelf voorvechters van een meer democratische wereldorde, druk doende als zij zijn om ‘een nieuwe mondiale machtsverdeling’ vorm te geven. Tegelijkertijd onthouden landen als Zuid-Afrika, Mexico, Armenië, Senegal, Brazilië en India zich van stemming over VN-resoluties betreffende Oekraïne.
Hoe leidend de Amerikaanse gevechtssteun voor Oekraïne op dit moment ook is, het ontslaat de EU niet van de dure plicht een eigen politieke lijn in te nemen. Want de ronkende teksten over een Europese waardengemeenschap mogen precair zijn, maar als ze érgens leven, dan is dat in Kiev, waar president Zelenski met verve de rol van laatste Europeaan speelt. Sterker nog, hij doet dit met zoveel overtuiging dat de EU nu aan de lat staat om te bewijzen dat grote woorden als ‘beschaving’, ‘mensenrechten’ en ‘democratie’ niet louter gesproken worden vanwege het politieke effect dat ze sorteren, maar ook vanwege hun Europese inhoud en realiteit.
Dít is de Europese stresstest. De hele wereld kijkt mee. En daar weet men: de EU zal zakken voor deze test zolang ze aan de leiband van de Verenigde Staten zal blijven lopen. ‘Eerst de strijd, dan de moraal’ is een luxe die de EU zich niet meer kan permitteren.