‘De filosoof gaat, de vechter komt’, kopte de NRC voor de presidentswissel in de VS. ‘Kennis gaat, ignorantie komt’, lijkt ook een optie. Die variant manifesteert zich in Tegenlichts aflevering Tijdperk van de mens. De voorlopige versie die ik zag opent met Trump: ‘I’m not a great believer in man-made climate-change. It goes up, it goes down over the years. We’ll see what happens.’ Dat is stupide, maar geoloog Phil Gibbard legt het reële fundament eronder uit: ijstijden en warmere perioden wisselen elkaar af. Waar Trump en andere Machers alleen niet aan willen is dat wij het interglaciale Holoceen, 11.700 jaar geleden begonnen, gevaarlijk verlengen. Waar dat begon, oftewel waar de mens het ‘systeem aarde’ wezenlijk beïnvloedde, zodat we kunnen spreken van Antropoceen, daarover verschillen de meningen. Bij de massaslachting van mammoeten die haar piek tienduizend jaar geleden bereikte? Bij de industrialisatie? Of toch verder terug: bij het begin van de landbouw?
Zo zien we een volstrekt uitgeput gebied in Jordanië, dat ooit ‘land van melk en honing’ was. Die beelden komen uit een eerdere Tegenlicht, want deze nieuwe bevat een opsomming van voorheen uitgezonden klimaatafleveringen, nu verrijkt met commentaar van Gibbard, filosoof Bruno Latour en historica Andrea Wulf.
De laatste schreef een biografie van Alexander von Humboldt die rond 1800 een nieuw concept van ‘natuur’ ontwikkelde: de aarde als ‘een web van leven’, een samenhangend organisme. Trek je aan een draad, dan heeft dat elders gevolgen. Daarmee is hij voorloper van de milieubeweging. Tot dan wilde de westerse cultuur vooral de wilde, vijandige natuur temmen en beheersen. Volgens Latour is de natuur van de zeventiende tot de twintigste eeuw achtergrond, niet meer dan decor voor menselijk handelen. Een standpunt dat noodgedwongen niet langer houdbaar was: ons handelen beïnvloedt en verandert de aarde. Dat op Groenland viooltjes, tulpen en aardbeien worden geteeld (gaat dat zien!) en dat grondstoffen bereikbaar worden die dat door ijs voorheen niet waren, betekent voor sommigen dat klimaatverandering geen probleem is maar kansen biedt. Dat elders de zeespiegel dramatisch stijgt maakt dat een behoorlijk kortzichtige benadering.
We spelen Russische roulette volgens Gibbard, zonder enige controle op de uitkomst. Sympathiek tot indrukwekkend tot absurd zijn zijn alternatieven. Het zeezeilvrachtschip van drie Nederlandse idealisten is mooi en aandoenlijk maar een druppel in de oceaan. Cowboyplannen om platina uit asteroïden te winnen zijn schadelijk. Ontzilten van water op zonne-energie, waardoor in de woestijn voedsel verbouwd kan worden; rioolzuivering via micro-organismen – dat is van wezenlijk belang. De overwinning van Urgenda versus de Nederlandse staat inzake uitstoot van CO2 biedt een sprankje hoop. Maar, lijkt de conclusie, zolang we denken in ‘de natuur en wij’ en niet beseffen dat wij het milieu zijn, zolang we niet werkelijk ontvankelijk zijn voor de noodzaak van een gigantische omslag, blijft het ver onvoldoende. Zijn we niet ook gewoon met veel te veel?
De documentaire is een demagogieloos college. Papier, glas en plastic scheiden, fietsen, vegetarisme en zelden vliegen (mijn aandeel), het móet, maar stelt tegelijk niets voor. Trouwens, klimaatverandering is op de dag van de inauguratie van de presidentiële website verwijderd. We’ll see what happens.
Alexander Oey, Tijdperk van de mens, VPRO Tegenlicht, zondag 29 januari, NPO 2, 21.05 uur