Tand des tijds

Je had er best bij willen zijn. Dat moment waarop de achttienjarige Lebohang Tlali in de bibliotheek op Welkom in Suid-Afrika stuitte, het fotoboek opensloeg en zijn eigen geboortestad zag door de lens van Ad van Denderen. Alleen het omslag was al zo overdonderend, bedrukt met een beeld dat veel meer dan de spreekwoordelijke duizend woorden vertelde. Een beeld dat in zekere zin alles leek te zeggen. Op de voorgrond een zwarte man in een wit overhemd en een donker gilet met onder zijn arm een dienblad. Zijn context wordt gevormd door dat wat in de donkere achtergrond zichtbaar is. Vijf casual geklede, een beetje verveeld kijkende en van gezondheid blakende jonge jongens. Zo wit dat ze in de duisternis oplichten als sterren aan het firmament.

Wat de foto zo onvergetelijk maakt is de wijze waarop de man, die een klein beetje voorovergebogen loopt, zijn blik ten hemel richt. Het lijkt wanhoop die uit zijn ogen spreekt, al zal het gewoon vermoeidheid zijn geweest. Maar het is lastig er niet meer in te lezen: een onrecht zo groot dat het je hart verlamt.

Nelson Mandela was nog maar kort op vrije voeten en het systeem van apartheid was nog verre van ontmanteld. Dat Van Denderen, die na een eerdere reis langer in Zuid-Afrika wilde fotograferen, in 1990 in Welkom belandde had ermee te maken dat in het mijnwerkersstadje onlusten waren uitgebroken waarbij aan zowel witte als zwarte zijde doden waren gevallen. Tlali studeerde fotografie in Kaapstad toen hij het boek van Van Denderen en Margalith Kleijwegt ontdekte. Pas jaren later verzamelde hij de moed contact te zoeken met de fotograaf. Het resulteerde erin dat Van Denderen en Kleijwegt andermaal naar Welkom afreisden. Om de eerder gemaakte foto’s voor het eerst aldaar tentoon te stellen en om workshops te geven en nieuw werk te maken.

Het boek Welkom Today en de gelijknamige tentoonstelling in het Stedelijk Museum die het resultaat zijn van die terugkeer, zijn indrukwekkend. Zoals het boek alle tijd neemt om zo veel mogelijk perspectieven te bieden, is ook de tentoonstelling ruim opgezet. Een twaalf minuten durende compilatie van dronebeelden, schijnbaar gemaakt zonder andere ambitie dan een ervaring te bieden van de plaats waar het zich allemaal afspeelt, maakt het geheel op de een of andere manier driedimensionaal. Het vogelvluchtperspectief vormt een perfecte aanvulling op de wijze waarop de rest van het project de mensen die in Welkom wonen zo dicht mogelijk op de huid zit. Van de intieme foto’s van de workshopdeelnemers tot de door Kleijwegt opgetekende verhalen.

Een verdienste van Welkom Today is hoezeer het duidelijk maakt hoe apartheid tegelijkertijd iets van het verleden kan zijn om toch overal het heden te bepalen. Maar minstens zo belangrijk is dat het ons in staat stelt om nog eens naar die prachtige foto’s van Van Denderen te kijken. Niet alle documentairefotografie doorstaat de tand des tijds. Dat deze foto’s dat moeiteloos wel doen, zegt veel. Het zijn vooral de beelden waarop niets in het bijzonder lijkt te gebeuren, de beelden die voor alles intiem zijn, zoals poëzie intiem kan zijn, die het kloppend hart van de tentoonstelling vormen.