Bram Vermeulen reist weer. Door de Sahara. Hij start in Mauritanië, bij de Atlantische Oceaan waar de Guardia Civil per helikopter patrouilleert. Bewapende Spanjaarden in wat tot 1960 een Franse kolonie was? Ja: hier vandaan vertrokken stromen migranten uit sub-Saharaans Afrika op vissersbootjes naar Europese buitenpost de Canarische Eilanden. Dat moest worden gestopt, vandaar de door Mauritanië getolereerde Guardia. Maar het laatste migrantenbootje vertrok tien jaar geleden: de route werd te gevaarlijk. Dat maakt die helikopter behoorlijk curieus. Wel is hij voorbode van de nieuwe Europese aanpak: zoek ze op in Afrika zelf.
Op het strand ontmoeten we Nigerianen, die bergen stinkende oude vis die Mauritaniërs niet blieven schoonmaken en drogen voor de export. Gastarbeiders zonder rechten. Ze vinden het lastig met de islam van de Mauritaniërs te leven: geen vrijheid. Dat vinden de zwarte Mauritaanse bezoekers van de enige christelijke kerk ook, maar dan een graadje steviger: ze zien ons als tweederangs mensen. En dat is het kernprobleem van het land: de slavernij is in 1981(!) officieel afgeschaft, maar je gaat de bajes in als je zegt dat het nog bestaat. Ook of juist als je er zelf tot voor kort een was.
De afleveringsopbouw is knap: eerst een jonge zwarte kunstenaar die portretten maakt van recent vrijgekomen slaven. Een moedige artistieke daad, want Vermeulen zal hem op het spoor zijn gekomen doordat hij met zijn schilderijen ook een boodschap uitdraagt. Als we belanden in de woestijn zelf, bij een Toeareg-familie (Berbers dus) loopt daar een zwarte man rond. De heer des huizes zegt: hij is tien jaar bij ons, als een zoon. Maar dan wel een zoon die niet spreekt, wiens lichaamstaal alles behalve familiegevoel uitdrukt en die het hout voor het vuur moet kappen en de geit slachten die daarop voor de gasten gekookt wordt.
Zijn status blijft in het midden. Durft Bram niet te vragen? Of wil hij ‘zoon’ niet in problemen brengen? Dan bezoekt hij een advocaat die vertelt dat ex-slaven twee opties hebben: zich in de stad aansluiten bij de armen en crimineel worden, of bij gebrek aan voedsel terug naar de ‘meester’. Hij verdedigt hen, wat niet ongevaarlijk is.
Brams queeste culmineert in een bezoek aan activist Biranda Abeid. Daarvoor moest hij eerst zijn vaste reisbegeleider van de geheime politie kwijtraken, want Abeid liet boeken verbranden waarin slavernij gerechtvaardigd werd door naar de koran te verwijzen. En leidde een politieke beweging die de dictatuur wilde beëindigen. De door de regering geëiste doodstraf werd door Europese druk ingetrokken, maar staatsgevaarlijk blijft hij. Aanwezig in zijn huis zijn ook een doodzieke bejaarde slavin en haar zoon, door geboorte automatisch slaaf. Zijn vader is de slavenhouder of een van de vele mannelijk familieleden aan wie hij zijn slavin ter beschikking stelde.
Het is hartverscheurend. Voor antropologisch geïnteresseerden: de heersende Toearegs mesten dochters vet zoals de Fransen ganzen, om ze zo vroeg mogelijk uit te huwelijken. Cultuur, iets mooiers is er niet.
Bram Vermeulen (presentatie), Sahara, vijf delen, vanaf zondag 25 november, NPO 2, 20.15 uur. Na Mauritanië nog Timboektoe (Mali), Niger en Soedan