In 1991, na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie, doet Hubert Smeets een voorspelling. ‘Geef het twintig jaar’, zegt hij tegen de fotograaf met wie hij als Rusland-correspondent voor NRC Handelsblad op dat moment samenwerkt. Twintig jaar heeft Rusland volgens Smeets nodig en dan zal het zich hebben ontwikkeld tot een democratie die lijkt op de Europese, een die hand in hand gaat met een sociale markteconomie.
Dat Smeets (hoofdredacteur van De Groene van voor mijn tijd) en de fotograaf nog steeds bevriend zijn, laat zien dat ze elkaar een boude uitspraak vergeven. Terugblikkend noemt Smeets zijn voorspelling dat de democratische rechtsstaat als vanzelf door de Rus in het hart zou worden gesloten ‘arrogant’. Inderdaad pakte de geschiedenis radicaal anders uit. Rusland onder Poetin is een land dat territorium annexeert en zich mengt in een burgeroorlog die slachtoffers eist. Het Kremlin fungeert weer als zendmast voor antiwesterse retoriek. De weg die Rusland aflegde van communistisch land tot autocratie heeft Hubert Smeets met eruditie opgetekend in De wraak van Poetin: Rusland contra Europa.
Smeets stond destijds alles behalve alleen in zijn enthousiaste verwachting dat driekwart eeuw communisme zou worden gevolgd door een liberale democratie. De hordes westerse adviseurs die het nieuwe Rusland de weg richting rechtsstaat en vrije markt moesten wijzen, koesterden dezelfde verwachting. Idem het Internationaal Monetair Fonds dat ruime kredieten ter beschikking stelde om de Russische economie die met de Sovjet-Unie in duigen was gevallen enigszins op te lappen. Miljoenen dollars daarvan verdwenen in de zakken van mannen als ambtenaar en wiskundige Boris Berezovski, die de chaos aangreep voor een gigantische bankfraude en de staat voor vijfhonderd miljoen dollar tilde. Het is een symbool voor de opkomst der oligarchen, de klasse die zichzelf kon verrijken en voormalig staatsbezit voor bespottelijk lage prijzen in handen kreeg. Terwijl commentatoren jubelden over convergentie tussen Europa en Rusland werd de voormalige Sovjet-Unie slachtoffer van economische lijkenpikkerij.
Als correspondent liep Smeets rond tussen de brokstukken. Die ervaringen vormen de basis voor de crash course eigentijdse Russische geschiedenis die De wraak van Poetin geeft. De eerste jaren na de val van de Sovjet-Unie was het Oosten een wild west, zo beschrijft Smeets, waarin connecties, leepheid en bereidheid om over lijken te gaan methodes van overleven waren. Rusland had de best opgeleide bevolking ter wereld, tegelijk leefden vijftig miljoen Russen onder de armoedegrens. Voor de sovjet-planeconomie kwam een informeel circuit in de plaats waar dollars (‘groene roebels’) koning waren. Wie geen beschikking had over buitenlandse valuta handelde met de ‘glazen roebel’ (‘zelf bedacht’ deelt Smeets mee aan zijn lezer). Flessen alcohol als plaatsvervangende munteenheid.
Over de drank: geen Rusland-boek zonder verhalen over de mythische alcoholconsumptie van dit volk. Smeets laat clichés over Rus en fles gelukkig links liggen. In plaats daarvan wijst hij erop hoe de Sovjet-Unie deels door drank ten onder ging. Niet zozeer omdat de bevolking zich bijkans dooddronk, maar omdat een poging van Yuri Andropov in de jaren tachtig om het drinken aan banden te leggen miljarden roebels aan gederfde accijns kostte. Het was een van de vele economische dreunen die het einde van het sovjet-imperium inluidden.
Hoe dan ook is De wraak van Poetin vrij van de standaardingrediënten die journalisten doorgaans uit Rusland meenemen en in boekvorm aan lezers opdienen. De eeuwige vaststelling dat in Rusland niets is wat het lijkt (vaak een excuus om niet verder uit te zoeken hoe het zit), beperkt Smeets tot een noodzakelijk minimum. De Russen die in het boek aan het woord komen zijn evenmin de gebruikelijke baboesjka’s en bonkige kerels. Smeets laat zich bijstaan door schrijvers, historici en andere intellectuelen, waarvan velen uit zijn eigen adressenbestand komen. Het maakt De wraak van Poetin een zeldzame bron van duiding en inzicht over het huidige Rusland, net zoals de artikelen die Smeets schrijft als Rusland-expert van NRC Handelsblad dat zijn. Wel vraagt hij enig instapniveau. Een iets toeschietelijker auteur had begrippen als ‘Kiev-Rus’ en ‘Komintern’ wellicht van een duidende bijzin voorzien.
Smeets’ terugblik op de eerste jaren na de val van de Sovjet-Unie bevat een belangrijke verklaring voor het gegeven dat Rusland is afgeslagen richting autocratie. Op schrale grond zal weinig bloeien. Tegen de tijd dat Michail Gorbatsjov door Boris Jeltsin de teugels uit handen wordt genomen, hebben de oligarchen media en kapitaal stevig in handen. Het politieke bestel dat aan elkaar hangt van cliëntelisme kan daar nauwelijks tegenwicht aan bieden. Je weet wat er komen gaat. De schaduw van Poetin hangt als een dreigend gevaar boven de eerste helft van het boek. Het is wachten tot de kwade genius van Smeets’ verhaal ten tonele verschijnt.
Maar voordat de Russische wreker aan bod komt, presenteert Smeets zijn grand theory over Rusland: er lijkt een hoop te gebeuren, maar in feite is het een statisch land. Stromingen die meer openheid en aansluiting bij het Westen propageren en stromingen die een specifiek Russische politiek en cultuur voorstaan, wisselen elkaar af. Ondertussen komt Rusland steeds weer terug op de constanten die het land definiëren sinds de tsarentijd: een centraal machtspunt dat de teugels strak in handen houdt, geholpen door een veiligheidsdienst die al sinds het bewind van Ivan de Verschrikkelijke burgers bang en oppositie gemuilkorfd houdt. ‘Rusland draait zijn geschiedenis in rondjes’, aldus Smeets.
Voormalig kgb’er Vladimir Spiridonovitsj Poetin is de laatste autocraat die op deze draaimolen voorbij komt. Aan de persoon Poetin besteedt Smeets weinig woorden, aan diens politieke doctrine des te meer. Smeets legt het poetinisme – cultureel conservatief, economisch modernistisch en ‘politiek wraakzuchtig’ – detail voor detail bloot. De Poetin die bij zijn aantreden hervorming beloofde, heeft plaatsgemaakt voor de Poetin die Rusland wil herstellen als een mondiale grootmacht die een contrapunt vormt voor een ‘decadent Westen’. Die missie wordt ondersteund door controle over denken en leven. Het is strafbaar om ‘valse informatie’ over de rol van Rusland in de Tweede Wereldoorlog te verspreiden. Voor ‘propaganda’ voor ‘homoseksualiteit en andere niet-traditionele relaties’ geldt hetzelfde. Voor wie denkt dat deze machtscultuur de bevolking door de strot wordt geduwd, heeft Smeets nieuws. Terecht wijst hij erop dat de Russische middenklasse er al lang voor heeft gekozen om ‘de welvaart van eigen leven boven de kwaliteit van het maatschappelijk leven’ te stellen.
Inmiddels heeft Poetins conservatieve revolutie de geopolitiek bereikt. De inlijving van de Krim bewijst dat het verleden proberen te herstellen niet iets is wat alleen in de hoofden van mensen gebeurt. Rusland is getransformeerd van de gevallen reus tot de beer die zijn tanden laat zien. Smeets grijpt je bij de revers, priemt met zijn vinger in je borst en drukt je met de neus op de feiten. Er woedt een strijd in Europa. Aan de ene kant Europa ‘dat wil geloven in de toekomst van de rechtsstaat’ en het risico neemt die rechtsstaat aan de Russische buitengrenzen aan te moedigen. Aan de andere staat een Rusland dat, in de woorden van Smeets, ‘terug wil naar de negentiende eeuw’. Het einde van dat conflict is nog lang niet in zicht.
Beeld: Dmitri Medvedev en Vladimir Poetin in een souvenirwinkel. Foto Thomas Dworzak / Magnum / HH