Voor op het toneel nemen zeven toneelspelers plaats. Ze vertellen verhalen, flarden van oude chassidische vertellingen, splinters uit de joodse geschiedenis van het avondland, stukjes uit een historie die voorbij lijkt. De taal is Pools, via de boventiteling kunnen we meelezen, en vaak doe ik dat niet, omdat het fascinerend is naar die mensen te kijken, ook al versta ik ze niet. De voorstelling heet Dybuk, ze wordt gespeeld door de acteurs van het Rozmaitosci Theater uit Warschau, de regie is van Krzysztof Warli kowski, hier geen onbekende (een Poolse Hamlet en Droomsporen bij Toneelgroep Amsterdam).

Het woord dybuk is een begrip vanaf de zeventiende eeuw in kabbalistische kringen in Duitsland en Polen. Het gaat om een dolende ziel die bezit neemt van een mens. Eerst keert in deze voorstelling de ziel van Chanan, een man, terug in het lichaam van Lea, voor wie hij was voorbestemd. Maar Lea is uitgehuwelijkt aan een andere man. De geest van Chanan drijft Lea tot dodelijke waanzin. Daarna laat Warlikowski een soort gekantelde herhaling zien van deze vertelling, gebaseerd op een verhaal van Hannah Krall: in Adam S., een Amerikaanse jood, Pool en emigrant, vaart de geest van zijn broertje die tijdens de nazi-bezetting een gewelddadige dood stierf in het getto van Warschau. In dit tweede deel van Dybuk doet de voorstelling echt pijn, het is emotionerend theater, zonder larmoyant te worden. Adam S. voelt een schreeuwend kind in zich woelen, en als een boeddhistische wijze man hem van dat kind wil verlossen («ga naar het licht») verzet Adam S. zich. Dat brullende broertje moet ín hem blijven, het is deel van zijn jankende identiteit geworden.

Dybuk is een voorstelling die onder je huid kruipt: je ziet wat je ziet, ondertussen voel je een huilbui van eeuwen. Dat is niet wat de acteurs spelen: ze houden voldoende afstand van de stof en brengen ons als toeschouwers juist daardoor zeer dichtbij. Of zoals de artistiek leider van dit theater, Grzegorz Jarzyna, het zegt: «De motivatie van ons publiek is groter dan in het buitenland. Hier is het theater echt een ontmoetingsplaats. De spanning is er te snijden, de mensen hebben echt iets meegemaakt, iets doorgemaakt. Gaat over het spel, de Poolse acteur speelt met zijn ingewanden.»

De betovering van deze voorstelling vormt een theatraal logo voor het festival waarvan Dybuk een essentieel onderdeel is: Paradise Regained, het herwonnen paradijs, ironisch antwoord van een elftal Nederlandse theaters op die andere rondreis door het theater in het verwilderde Oost-Europa, een paar jaar terug, die Paradise Lost heette. Dybuk is al weer weg. Maar tot het eind van de maand is er in het kader van Paradise Regained nog veel moois te zien. Dit festival verdient meer publiek dan er tot nu toe naartoe komt.

De organisatoren hebben de moed gehad ons iets ogenschijnlijk ingewikkelds voor te zetten: toneelvoorstellingen in de talen van onze nieuwe buren in de Europese Unie, dichtbij en toch zo ver weg, van Litouwen tot Macedonië, van Hongarije tot Litouwen. Op mijn tweede avond in Paradise Regained zag ik Dostojevski’s Schuld en boete door acteurs uit Kroatië, in de regie van de Sloveense Tomi Janezic. Als bekend gaat dit verhaal over de moordenaar Raskolnikov die een huisjesmelkster en haar huis genote doodt. Hij bekent de moord aan zijn geliefde Sonja en wordt in de tang genomen door de politiecommissaris Porfiri. De Kroatische voorstelling gooit ons met kop en kont midden in de vertelling: de moord is al gepleegd, wij krijgen de innerlijke strijd van de moordenaar te zien, met zijn geweten vrijend met zijn lief, met zijn hersens rabiaat vechtend met de rechercheur, een Kroatische kruising tussen Columbo en Baantjer.

Alle scènes worden gespeeld op een podiumpje van twee bij twee, midden op een leeg speelvlak. Een camera registreert (en vervormt) de scènes op een groot scherm dat van wit naar zwart schakelt. Het geluidsdecor is hallucinerend. De vertelling zuigt je naar binnen. En Schuld en boete is – op het moment dat ik dit schrijf – ook al weer vertrokken. Ik vermoed dat die openingsvoorstellingen maatgevend zijn voor dit, één volle maand durende, rondreizende festival. Dat ruikt naar theater dat voor zichzelf een noodzaak (her)definieert. En daar hebben we in deze rottige, verwarrende tijd meer dan behoefte aan.

Informatie over alle voorstellingen in Paradise Regained: www.paradiseregained.nl