Toneel- De man zou je ‘halsstarrig links’ kunnen noemen. Ergens in de jaren zeventig is-ie onder een steen met zelfvoldane opschriften gekropen. Van daaruit orakelt hij zijn categorische imperatieven de wereld in. De vrouw is ooit ook uit dat hout gehakt. Maar zij is iets gaan dóen. Ze heeft althans de veilige tribunes van de theorie verlaten. Ze realiseert zich dat die stap minimaal het gesprek over vuile-handen-maken opengooit. En ze gaat nog wel wat stappen verder. De conversaties vinden plaats tijdens autoritten van en naar hun in de verkoop gegooide vakantiehuis in het voormalige Joegoslavië. De spitse, geestige en wendbare dialogen zijn al improviserend ontstaan in het werk met de teksten aanleverende gesprekspartner Joan Nederhof. Maar ze zitten vooral dicht op en onder de huid van de spelers Lineke Rijxman en Willem de Wolf. Het levert een hyper-intelligente en hoogst amusante toneelavond op, met een hoge urgentie. Die zich laat bekijken en beluisteren als een in de vorm van een well-made-play opgediende thrillerachtige aflevering van Tegenlicht. Je komt er met een macaroni-kop uit en je gaat meteen na afloop met jezelf in discussie. (Loek Zonneveld)

Nog te zien in Leiden, Den Bosch en van 15 t/m 19 januari in Amsterdam (Meervaart en Theater Bellevue). Inlichtingen: www.mugmetdegoudentand.nl

Documentaire - Het documentairejaar startte op nieuwjaarsdag indrukwekkend met Zwart ijs van Geert-Jan Lassche. Respectvolle, inzicht gevende film over marathonschaatsers, streng geloof, zonde, ego versus nederigheid en de dreiging van een Elfstedentocht na vijftien jaar, uitgerekend op de dag des Heren. Dat het dooide voorkwam dat topper René Ruitenberg, van zondaar Saulus tot Paulus geslagen en inmiddels lekenprediker, zijn principe van zondagsheiliging zou verloochenen. Net als veel andere christenrijders. De EO op zijn allerbest. Op Uitzending gemist is deze prachtfilm nog te zien.

Ook aanbevolen Bandidos, waarin Wensley Francisco, gestopt als beroepsmilitair, maten uit zijn legercarrière, van de kazerne in het Duitse Seedorf tot zware buitenlandse missies, opzoekt. Bandidos de naam die ze aan hun peloton gaven, omdat ze allemaal op het punt van ontsporen of nog verder waren toen ze de reddingsboei van het leger pakten. Waar ze de eeuwige soldatenles leerden: niet zozeer ‘right or wrong, my country’, maar ‘right or wrong, mijn maten’. Na afzwaaien raakten ze die en de legerstructuur kwijt, wat sommigen opnieuw niet aankonden. Inkijk in leven en denken van lastpakken die verantwoordelijk, zwaar en vuil werk opknapten. (Walter van der Kooi)

Wensley Francisco, Kees Schaap, Bandidos, vier delen, Vara, maandags vanaf 6 januari, Nederland 2, 21.10 uur

Film- Fruitvale Station van de beginnende regisseur Ryan Coogler vertelt het verhaal van de laatste dag van de 22-jarige Oscar Grant (Michael B. Jordan) die in 2009 tijdens oud en nieuw op het perron van een metrostation in San Francisco werd doodgeschoten door een agent die samen met collega’s een vechtpartij in een trein onderzocht. Coogler kiest voor een realistische stijl om de feiten te vertellen, maar de meerwaarde van het werk ligt in de wijze waarop hij universele thema’s door middel van beeldsymboliek uitwerkt. De terugkerende trein die constant op de achtergrond doordendert voorspelt het onvermijdelijke. De ironie is wrang: hoe meer Oscar probeert controle te krijgen over zijn eigen leven, hoe minder hij ertoe in staat is te bepalen wat er gebeurt. Prachtig is dat Coogler vervolgens laat zien dat de agent die het fatale schot loste precies hetzelfde overkomt: geen controle. Het leven als een absurdistische chaos – daarover gaat Fruitvale Station, nu te zien.

En dan Lars von Trier met zijn nieuwste, , een film in twee delen. Meer dan vijf uur lang Freud en vliegvissen, Roderick Usher en zijn gruwelijke vrouwen, de geest van Ricky Gervais en de Hollywood-ster Shia LaBeouf met een heerlijk, bizar, Engels accent. En op het scherm schematisch uitgelegd hoe je parallel parkeert en waarom vrouwen daar in werkelijkheid veel beter in zijn dan mannen. En Uma Thurman als een echtgenote die haar overspelige man én zijn minnares met de vieze feiten confronteert. De losse verhalen worden samengebonden door een gesprek tussen hoofdpersoon Joe, gespeeld door Charlotte Gainsbourg, die haar zondige leven opbiecht aan Seligman (Stellan Skarsgard), een man van middelbare leeftijd die haar in huis haalt nadat zij schijnbaar was aangerand. Deel I, nu te zien, vond ik onbeschrijflijk mooi, een film die vooral ook onvergelijkbaar is, behalve misschien met het latere werk van David Lynch. Hoe dan ook, Nymphomaniac vormt een labyrint van betekenissen. Of Deel II iets van antwoorden op alle vragen brengt, moet vanaf 9 januari blijken. (Gawie Keyser)

Kunst- Met Driekoningen moet de boom het huis uit, en zo ruimen ook veel musea hun grote najaarstentoonstelling op. Aanbevelenswaard, op de valreep, is de overzichtstentoonstelling van Charles Despiau, (1874-1946). Sculpteur mal-aimé, in Beelden aan Zee, Scheveningen. Voor de Tweede Wereldoorlog was Despiau met Rodin en Maillol één van de ‘grote drie’ van de Franse beeldhouwkunst. Tot 26 januari (beeldenaanzee.nl).

Nog tot 22 januari: EN EN, Galerie Nouvelles Images, Den Haag, nouvellesimages.nl, werk van vier serieuze en toch geestige kunstenaars – Hans van Hoek, Gijs Assman, Marnix Goossens en Ronald Noorman. Van Assman werd onlangs een opmerkelijk beeld onthuld op de Zeedijk in Westkapelle, een eerbetoon aan Charley Toorop. Het is een schildersezel-achtig staketsel met daaraan gehangen de attributen van de schilder, die de laatste dertig jaar van haar leven vrijwel iedere zomer in Westkapelle doorbracht.

Ook bijna klaar: Pretty Vacant, van Rietveld Landscape, in Centraal Museum Utrecht. Een installatie van het zeer inventieve bureau voor landschapsarchitectuur (en alle aanpalende disciplines) Rietveld, architect van het jaar 2013, net herdoopt tot RAAAF (Rietveld Architecture-Art-Affordances). Tot 31 januari, centraalmuseum.nl.

(Koen Kleijn)