Het laatste beeld

Sommige films zijn als een conceptueel gedicht of een abstract kunstwerk waarin je eindeloos bezig kunt zijn om de betekenis ervan te ontfutselen. Zo’n film is Peeping Tom (1960) van Michael Powell. Het is geen ‘moeilijk’ werk qua verhaal, des te problematischer is de vraag waarom je ernaar blijft kijken, misschien onwillekeurig alsof je gegijzeld wordt door je eigen vragen.
Mark Lewis (Carl Boehm), camera-assistent in een filmstudio, kampt met een trauma uit zijn verleden. Als kind experimenteerde zijn vader op hem door hagedissen op zijn bed te gooien om de werking van angst op de mens te onderzoeken. Als jonge volwassene raakt Mark eveneens in de ban van dit soort praktijken en effecten. Met een camera waarop een soort steekwapen gemonteerd is, terroriseert en vermoordt hij vrouwen terwijl hij hun laatste, levende momenten op film vastlegt.

Peeping Tom veroorzaakte zo’n schandaal tijdens de release dat Powell, die in de jaren daarvoor grote successen behaalde met zijn vaste partner Emeric Pressburger, nauwelijks nog films van betekenis maakte. Desondanks is de invloed van Peeping Tom aanzienlijk gebleken. Regisseurs als Roman Polanski en Martin Scorsese bespreken het werk regelmatig in de context van hun eigen oeuvre, wat ertoe bijdraagt dat het doorgaans goed verkrijgbaar is op dvd.

Deze week gaat EYE nog een stapje verder: Peeping Tom wordt eenmalig vertoond in het kader van de The Last Image, een serie analoge en digitale tentoonstellingen van Het Nederlands Uitvaart Museum Tot Zover waarin makers de relatie tussen de dood, de camera en de toeschouwer onderzoeken. Op vrijdag 2 mei volgt er een bijzonder evenement: voorafgaand aan de voorstelling van Peeping Tom in EYE geeft de Engelse kunstenaar Derek Ogbourne een presentatie van zijn project Museum of Optography. Dat bestaat in de vorm van zowel een museum als een serietentoonstelling over het idee van ‘het laatste beeld op het netvlies van een stervende’.
Het klinkt inderdaad allemaal bijzonder luguber, wat ook de kern vormt van de bezwaren waarmee regisseur Powell destijds kampte. Peeping Tom is een film die na al die jaren nog altijd vragen oproept: is het kunst of exploitatie, een artistiek werk of simpele pure ‘horror’? Hoe intiem en persoonlijk is de dood? En hoe werkt het voyeuristische instinct dan bij de mens: is dat iets duisters en derhalve verwerpelijk, of een spontane reactie, iets als nieuwsgierigheid naar het einde van een leven als een natuurlijk gevolg van het menselijk bestaan?
(Gawie Keyser)

Het laatste beeld, tentoonstellingen, films en lezingen in EYE te Amsterdam, tot 5 mei, met een vertoning van Terry Gilliams Twelve Monkeys (1995) plus Chris Markers La jetée (1963) ter afsluiting

Mezenkastje en Oude bomen

Niet alleen voor liefhebber van Vara’s onvolprezen natuurprogramma Vroege vogels (radio én televisie) is Mees TV een aanrader. De titel letterlijk te nemen want de documentaire van Jan Musch en Tijs Tinbergen gaat over koolmezen. Als natuurfilmers hadden ze onder meer spreeuwen en scholeksters als onderwerp, wonnen ze in 2009 een Gouden Kalf voor Rotvos en blijven ze deze keer dicht bij het huis van Tijs, die op zijn balkonnetje aan de Amsterdamse Rooseveltlaan een mezenkastje heeft hangen. Naast het echtelijk bed een monitor waarop in de broedtijd de lotgevallen van hun onderhuurders vallen te volgen. Televisie in de slaapkamer willen de Tinbergens niet, maar ‘Mees TV’ wel. Hun poes probeert vergeefs de beestjes te vangen op de glazen monitorplaat. Is zoiets kleins voldoende voor een klein uur televisie? Meer dan dat. Het is onder meer ook Vatersuche: ooit kampeerde bioloog Luuk Tinbergen met gezin en studentassistenten drie maanden per jaar op de Veluwe voor mezenonderzoek, waarbij het zaadje in kleine zoon Tijs geplant werd. Steeds meer gaat de film over eindigheid: dode mees, dode kat, (lang geleden) plots gestorven vader, steeds kwetsbaarder moeder. Een tranendal? Niet bepaald. De gein van makers triomfeert. Net als hun enthousiasme en liefde voor natuur en schepselen. Maar bovenal: melancholie over de eindigheid van individuen legt het af tegen de vreugde van steeds weer nieuw leven, dat zij mede door dit juweeltje vieren. Tijs’ kleinkinderen zijn nu al dol op mezen.

Zowaar nog een mezenkastje in de documentaire Oude bomen. Dat hangt bij een bejaard tuindersechtpaar, en moet van de gemeente, net als huis en kassen, wijken. Eerst voor de HSL, en als dat niet nodig blijkt voor geplande woningbouw. De volwassen kinderen richten zelfs een politieke partij op om verdrijving van hun ouders te voorkomen. Ze krijgen een zetel in de gemeenteraad van Lansingerland. Maar het doemscenario wordt werkelijkheid: sloop gaat door, bejaarden ontworteld en in de verste verten geen kijk op bouwactiviteit op het kaalgeslagen terrein. Treurnis.

(Walter van der Kooi)

Jan Musch, Tijs Tinbergen, Mees TV, NCRV 2Doc, maandag 5 mei, Nederland 2, 21.00 uur.
Deborah van Dam, Oude bomen, Een familiekroniek, Human, dinsdag 6 mei, Nederland 2, 23.00 uur.

Beeld: Peeping Tom + presentatie Derek Ogbourne Michael Powell (GB 1960)