Toneel – Loek Zonneveld

Esther de Boer-van Rijk – Joods Historisch Museum, tot 29 september

Hoe stel je een toneelleven tentoon? Het Joods Historisch Museum heeft er ervaring in. Enkele jaren terug maakte het JHM een mooie expositie over de Franse diva uit het voor-vorige fin-de-siècle, Sarah Bernhard. Nooit geweten dat zij joods was, trouwens. Wist ik van Esther de Boer-van Rijk trouwens ook niet. Die is nu het onderwerp van een expositie in de kelder van het Joods Historisch. ‘Hollands populairste actrice’, zo wordt ze genoemd. Ze bleek in ieder geval een van de eerste Nederlandse toneelspeelsters die zoals dat heet ‘van iedereen’ was, een echte ‘volks’-actrice. Ze is voor altijd, in ieder geval voor lang, verbonden geweest met de grote toneelauteur Herman Heijermans. Dus, met die andere Esther, uit zijn stuk Ghetto. Met Annemie uit De meid. Met Eva Bonheur. De scènefoto uit dat stuk is mijn lievelingsbeeld uit deze expositie, een gul maar vals lachend takkewijf achter de piano. Maar boven alles is Esther de Boer-van Rijk (1853-1937), ‘Hesje’ voor intimi, vereenzelvigd en wereldberoemd geworden in Nederland & omstreken, in de rol van Kniertje, de oermoeder aller vissersvrouwen uit Op hoop van zegen. Ze heeft een kleine en mooie tentoonstelling gekregen. Gul is er gestrooid met ‘unieke filmbeelden’ waarop te zien is hoe immens groot haar populariteit is geweest. Veel fraaie foto´s, doosjes met sigaren die naar haar waren vernoemd. Een handgeschreven brief waarin toneeldirecteur Herman Heijermans aan Esther vriendelijk maar streng verzoekt om toch vooral wel te verschijnen op de repetitie van de zoveelste versie van Op hoop van zegen , met wéér nieuwe toneelspelers die moesten worden ingewerkt. Ergens hangt ook die andere kostelijke brief van Heijermans waarin hij Esther met lichte zelfspot en ironie feliciteert met de achthonderdste Knier, die Esther de Boer-van Rijk speelde in haar geboortestad Rotterdam. Achter glas staat een oude grammofoon waaruit haar broze stem klinkt in die ene beroemde monoloog uit het derde bedrijf (‘Nou heb ik ook mijn vertelsel gedaan’) met die ene en eeuwig beroemde zin: ‘De vis wordt duur betaald.’ Aan het eind van de expositie hangt de omslagtekening die L.J. Jordaan bij Hesje’s dood maakte voor De Groene van 11 september 1937, ‘Laatste bedrijf, laatste toneel’.

Popmuziek – Leon Verdonschot

Lowlands – hoogtepunten

Er woedde een kort debatje na de afgelopen Lowlands-editie die zich vrij kordaat laat samenvatten: het was, wat het programma betreft, niet de beste editie ooit, maar het blijft het meest bijzondere festival. Wat dat programma betreft: levende cartoon Stromae bleek andermaal niet alleen de meest ongrijpbare en amusante podiumpersoonlijkheid uit de huidige Europese popmuziek, maar ook de grootste volksheld. Dat laatste is Typhoon, terecht, in Nederland. En Portishead was zo intens dat het bijna bovenmenselijk werd. Enkele hoogtepunten op een rij.

1. De terugkeer van gabber, maar dan als camp

2. De onweerstaanbare charme van muzikale rijkdom van Typhoon

3. Broeierig als altijd, zelfs op zondagochtend: Fink

Magneetfestival – 22 t/m 31 augustus, Zeeburgeneiland (Oostpunt, Zeedijk 10)

Diezelfde Typhoon, levende legende Grandmaster Flesh, rockmachine De Staat: ze staan de komende tien dagen op het festival dat net als Lowlands zijn eigen programma overstijgt: Het Magneetfestival.

Film – Gawie Keyser

Never A Dull Moment – vanaf 21 augustus

De documentaire Never A Dull Moment, over de Nederlandse fotograaf en wereldreiziger Sam Waagenaar (1908-1997), bestaat enkel uit archiefmateriaal. Met foto’s en films, vaak gemaakt door de hoofdpersoon zelf, krijgt een merkwaardig leven vorm waarin Waagenaar soms zoals een Zelig bij belangrijke momenten in de wereldgeschiedenis opduikt, vooral tijdens de Tweede Wereldoorlog. De Blitzkrieg, Pearl Harbor, D-day, de bevrijding van Parijs.

Het avontuur van Waagenaars leven begon in de jaren dertig toen hij als een soort bijbaantje het promoten van de MGM-film Ben Hur op zich nam. Zijn unieke benadering – hij betrok de winkelketen Hema bij de campagne – trok de aandacht van de studiobazen in Amerika en al gauw schopte hij het tot publiciteitsmanager in Europa. Daar ging hij ook aan de slag als operettezanger en correspondent. Maar Amerika wenkte. In Hollywood verkocht hij foto’s die hij van een familielid van Mata Hari had gekregen. Met het geld kocht hij een auto. Hij vertrok naar Californië, waar hij in Hollywood aan de slag ging als bijrolspeler in oorlogsfilms. Inderdaad: Waagenaar leidde een ongelooflijk leven. Hij schreef het ook allemaal op in een nooit gepubliceerde biografie waaruit acteur Hans Dagelet in de film voorleest als verhaal bij de archiefbeelden.

Het werkt allemaal uitstekend. De benadering van regisseur Pim Zwier herinnert aan die van een andere Nederlandse filmmaker, Ditteke Mensink, die in haar film Farewell (2010) archiefbeelden van de reis van de Graf Zeppelin, het eerste luchtschip dat rond de wereld vloog, gebruikt om een liefdesgeschiedenis tussen een vrouwelijke journalist en een getrouwde collega te vertellen. Zwiers film is luchtiger, passend bij Waagenaars levensverhaal. Maar net als Mensink slaagt hij erin een soort tunnelvisie op de geschiedenis te bieden. Door de constante beeldenstroom in zwart-wit wordt de kijker volledig terug in de tijd geslingerd. Zoete nostalgie – hoe Amsterdam er vroeger uitzag, met trams ratelend voorbij oude bioscopen zoals Rialto en Tuschinski in volle glorie tijdens het gouden tijdperk van de cinema – fuseert met het naderende onheil uit Duitsland, en later met de sfeer van angst waarmee de oorlog in Europa en Amerika gepaard ging.

Overheersend is de verbijsterend optimistische toon van Waagenaars biografische vertelling. Een man die alles had gezien, en die kennelijk bleef leven voor dat ene moment: een champagnefles die ontkurkt wordt, een mooie vrouw naast hem op het strand, een fabuleuze reis in Noord-Afrika, lippenstift van kussende Françaises bij binnenkomst in Parijs tijdens de bevrijding, de vrouwen van Rome vastgelegd in een fotoboek. Waagenaar, een ontembare lach constant om zijn mondhoeken, heeft zoveel gezien, gedaan en geleerd. Never A Dull Moment, de titel is veelzeggend.

Televisie – Walter van der Kooi

Lab-programma’s

Deze week drie dagen lang TVLab op jongerenzender Nederland 3. ‘In het teken van experimentele en vernieuwende televisie’, zegt de site, wat in de praktijk meestal wel losloopt. Omroepen testen nieuwe programmaformules en soms dito makers en de kijker wordt uitgenodigd te reageren op Facebook en Twitter. Ik meen me te herinneren dat die vroeger zelfs mocht stemmen of een programma een langer leven kreeg, maar dat lijkt in het netmanagertijdperk voorbij. Zesde jaargang al weer en Vara’s RamBam (vrolijke ontmaskering van al wat vies, voos en fake is) en Avro’s De Tiende van Tijl (Bach en Stravinsky ontsloten voor muzibeten) danken er hun oorsprong en voortbestaan aan. In de papieren Groene van deze week gaat de tv-rubriek over een van de VPRO-bijdragen dit jaar: Oudtopia (twee jonge mannen een maand lang medebewoner van bejaardenhuis). Mooi, vond ik, ontroerend soms, maar niet voor voortzetting vatbaar omdat Nicolaas Veul en Tim den Besten dat waarschijnlijk niet op kunnen brengen. De VPRO heeft nog drie andere Lab-programma’s in de aanbieding, BNN en KRO elk twee en de Vara één. Daarvan zal Arie Boomsma’s Alle dagen sex (stellen verplicht dertig dagen achtereen aan de bak) gegarandeerd de meeste kijkers trekken. Of dat terecht is kan ik niet beoordelen bij gebrek aan beeldmateriaal. Voor meer informatie tvlab.nl.

For something completely different: de EO komt vanaf 3 september met een vijfdelige reeks over de gezondheidszorg: Zij houden Nederland in leven. Een BBC-format, maar dat is niet altijd kwaliteitsgarantie en zeker niet in handen van een omroep die zelfs de evolutie uit natuurseries weet te snijden. En die even sterk als de commerciëlen gericht is op traantrekken. Maar je weet nooit, dus verras ons, EO, op woensdagavonden op Nederland 2, 20.30 uur.

De NTR is er sinds deze week in Doe even normaal met een tiendelig project over psychiatrische aandoeningen. Elke avond op Nederland 2 om 20.00 uur een ziektebeeld, van borderline tot delier, van bipolaire stoornis tot depressie. Ik zag de aflevering over schizofrenie, waarin twee (hopelijk voormalige) patiënten gevolgd worden en zij en een psychiater over de ziekte vertellen. Informatieve, nuttige televisie, al heeft de presentator mij soms een wat al te gespeeld verbaasde en lollige toon.

Ten slotte een herkansing voor wie het prachtige Mees TV van Jan Musch en Tijs Tinbergen miste. Over het nietige maar prachtige koolmeesje, over liefde van mens voor dier, over verval en verlies, en over blij makend nieuw begin. Zaterdag 23 augustus, VPRO, NPODoc, Nederland 2, 9.15 uur.