Een vendetta begint vaak met een daad die als oneerlijk wordt ervaren door de andere partij. Wraak is een dure manier om daarop te reageren, want vaak is het net zo effectief en minder gevaarlijk om het contact met de ander te verbreken. Mensen met de karaktertrek ‘neigt tot vendetta’s’ hebben een lagere overlevingskans dan mensen zonder die eigenschap. Tussen twee spelers is de zinloosheid van elkaar om de beurt straffen nog opzichtiger: als Willem Holleeder de sportschoolhouder Dick Vrij had teruggeslagen, en de sportschoolhouder hem weer, waren ze nu nog bezig.

Terugstraffen is dus een gevaarlijke eigenschap. Maar straffen heeft binnen een groep van drie of meer personen wel een duidelijke functie: het houdt groepsgenoten in het gareel en zorgt zo voor grotere rijkdom binnen de groep. Een groep Duitse biologen heeft onderzocht of strafketens inderdaad eerder ontstaan in groepsverband dan binnen een tweetal. In een laboratorium schiepen ze een voedingsbodem voor wraakgevoelens. Vier mensen moesten beslissen hoeveel van hun beginkapitaal ze in een gezamenlijke pot wilden storten. Als iemand niet meewerkte, kon een verontwaardigde medespeler hem straffen door tegen betaling kapitaal van de profiteur te vernietigen. Dat straffen hielp aanvankelijk inderdaad om iedereen in het gareel te houden. Maar als iemand vond dat hij onredelijk of excessief gestraft werd, strafte hij ‘terug’ – en zo begonnen vendetta’s, die rondes lang konden aanhouden, zoals Siciliaanse vendetta’s soms generaties lang aanhouden.

In hetzelfde spel met twee spelers, een prisoner’s dilemma, ontstonden zulke doorgaande wraakacties niet. Daar hield een oneerlijk gestrafte speler gewoon op met bijdragen aan de gezamenlijke pot – de laboratoriumvariant van iemand je rug toekeren. Er werd nauwelijks gestraft, en als er gestraft werd, leidde dat niet tot een vendetta. De auteurs suggereren dat de sociale omgeving ook invloed heeft; als er vaak van samenwerkingspartner gewisseld wordt, zijn vendetta’s lastiger vol te houden. Daardoor zouden vendetta’s vaker in traditionele omgevingen opduiken, waar mensen hun hele leven op een plaats blijven wonen.

Maar wie zijn die zeldzame mensen die wel een vendetta in hun eentje beginnen? Die vraag is aangepakt in een ander artikel dat vorige week verscheen. Het resultaat had door Aischylos beschreven kunnen zijn. Mensen die in hun jeugd blootgesteld zijn aan geweld en criminaliteit zijn in het bovenstaande spel veel minder coöperatief. Ze exploiteren hun medespeler als die wil samenwerken en zijn minder vergevingsgezind als hun medespeler hen een keer oplicht. Daardoor verdienen zij gemiddeld minder geld met het spel. Opvallend was dat dit verband alleen bij mannen gevonden werd, en zeer sterk verband hield met het ‘eergevoel’, de code of honour van de spelers. Dat werd gemeten door hun instemming met zinnen als: ‘Soms moet je iemand gewoon even z’n plaats wijzen.’

De auteurs geven als verklaring dat deze mensen zich hebben aangepast aan een omgeving waarin het leven harsh, unstable and short is – een omgeving waarin je beter snelle winsten kunt pakken dan investeren in langetermijnrelaties, want oud word je met grote waarschijnlijkheid niet. Voor zulke strategische aanpassingen aan de sociale omgeving bestaan meer aanwijzingen, die ook verder gaan dan laboratoriumresultaten. Bij meisjes die blootgesteld worden aan familiestress treedt de puberteit bijvoorbeeld vroeger in, en tienerzwangerschappen komen in gewelddadige buurten vaker voor. Live fast, die young – het romantische is er een beetje af.