BEIROET – Building up a pile of shit. Het is de typering die psycholoog Marwan Gharzeddine geeft van het cumulatieve trauma-effect op het geestelijke gestel van de Libanese bevolking door de opeenvolgende oorlogen en politieke onlusten die het land teisteren. ‘Stel, je bent een keer getraumatiseerd. Je komt er voorzichtig overheen. Dan volgt de volgende traumatische ervaring en duurt het niet lang voor je klachten op het oude niveau zijn. Je schiet meteen weer terug, want de pijn zat er al.’
Dweilen met de kraan open. Gharzeddine neemt zichzelf als voorbeeld. ‘Ik ben blootgesteld aan oorlogen sinds ik veertien was. Op mijn negentiende ben ik ook nog eens neergeschoten. Dat had niets met de oorlog te maken, ik kwam per ongeluk in een schietpartij terecht. Maar zo schiet het wel op.’
Samen met collega’s nam Gharzeddine afgelopen december deel aan de conferentie War and Mental Health. De politieke crisis in Libanon ging toen haar tiende dag in. De sjiitische organisatie Hezbollah eiste een regering van nationale eenheid waarin zij en haar bondgenoten de facto vetorecht zouden hebben. Aanhangers van het pro-Hezbollahkamp, zowel sjiieten als christenen, bezetten de binnenstad van Beiroet en legden daarmee niet alleen de politiek, maar ook een belangrijk deel van de economie stil. Tegelijkertijd presenteerden wetenschappers op het congres onderzoekscijfers over de mogelijke gevolgen van de oorlog met Israël van afgelopen zomer. Uit een studie uit 2003 bleek al dat 25 procent van de bevolking in Libanon aan een angststoornis leidt.
Marwan Gharzeddine: ‘Instabiliteit en stress in de buitenwereld leveren stress op binnen gezinnen. De conflicten die daaruit voortkomen hebben hun weerslag op de kinderen. Omdat politieke spanningen de persoonlijke levens binnendringen, kunnen persoonlijke relaties extreem gewelddadig worden. De echtscheidingscijfers zijn na afgelopen zomer enorm gestegen.’
Libanon krabbelde sinds het einde van de vijftien jaar durende burgeroorlog langzaam op. De economie trok aan, mede door de opbloeiende toeristenindustrie. Maar het vertrouwen in de toekomst kreeg in de afgelopen jaren flinke klappen, door de politieke impasse, een serie politieke moorden en de bombardementen, een maand lang, door het Israëlische leger. Volgens psychiater Elie Karam – werkzaam bij het gerenommeerde Saint George Hospital in Beiroet – betekent dit een catastrofe op het gebied van de geestelijke gezondheid. Door de laatste oorlog met Israël verlieten bovendien duizenden Libanezen het land, waardoor het sociale netwerk van veel achterblijvers afbrokkelde. ‘Ook dat brengt gevolgen met zich mee voor zowel de geestelijke gezondheid als de sociale cohesie van het land.’ Het maakt de Libanezen ontvankelijker voor het ontwikkelen van psychische klachten. Daarnaast beperkt de verslechterende economische situatie de mogelijkheden om medische hulp te zoeken, voor fysieke én psychische klachten.
Een katalysator bij het ontwikkelen van klachten is een gevoel van machteloosheid. Dit leidt tot wat in de psychologie ‘learned helplesness’ wordt genoemd, een toestand van passiviteit en apathie veroorzaakt door een ervaren gebrek aan controle. Gharzeddine: ‘Na een trauma is de eerste vraag: waarom ik? Daarna: hoe krijg ik zekerheid dat dit niet weer gebeurt? Een gezond persoon kan vijftien dagen, een jaar of misschien zelfs twee jaar vooruit plannen. Mensen in Libanon kunnen dat niet meer. Het ergste van de afgelopen oorlog was dat we de controle wéér verloren. We waren er net aan gewend dat het leven een beetje tot rust was gekomen. We durfden weer vooruit te kijken.’
Psychiater Karam ziet ook het gebrek aan identificatie met een van de strijdende partijen als verzwarende omstandigheid. ‘Ik was nooit blij met onze vorige oorlogen, maar ik wist tenminste waarom er oorlog was én dat er einde aan zou komen. Maar hoe verklaar je wat er nu gebeurt? Iedereen heeft het over Iran, de VS; niets wat maar iets met hier van doen heeft. Veel mensen identificeren zich met geen van de twee partijen die nu tegenover elkaar staan. Bovendien staat de structuur van de samenleving onder druk. De manier waarop zaken normaal worden geregeld, is ontwricht. Er is geen instituut waar je naartoe kunt om misstanden aan de orde te stellen.’
Het idee dat het toch niets uitmaakt wat je doet omdat je in een gedoemd land woont, is volgens Karam een selffulfilling prophecy. Elie Karam: ‘Daarom moedig ik mensen aan om niet passief naar het nieuws op tv te kijken, maar iets te doen. Iets waarmee je meteen resultaat ziet en dat je kunt controleren. Koken, voor je zieke tante zorgen of een studie astrologie beginnen – het maakt niet uit, zolang mensen maar weer het idee krijgen dat ze controle over sommige dingen in hun leven hebben. Demonstreren is ook goed. Dat is beter dan de werkelijkheid als een film aan je voorbij te zien gaan.
Psychologische begeleiding is natuurlijk ook geen slecht idee. Al is het maar om meer inzicht te krijgen in de manier waarop je pile of shit zich opbouwt. Dit zeg ik niet als verkooppraatje. Libanon heeft opvallend genoeg een doktersdichtheid die vergelijkbaar is met westerse landen, maar uit een recente studie blijkt dat het aantal mensen dat hulp zoekt voor psychische problemen veel lager ligt dan in geïndustrialiseerde landen. Terwijl hier wel het een ander te doen is.’