Ze kwamen hoogstens tevoorschijn als probleem-van-de-week in serieuze praatprogramma’s, gekanaliseerd door de gedempte stemmen van Violet Valkenburg of Paul Witteman. Maar de afgelopen vijf jaar zijn de excessen van het moderne samenleven dagelijkse kost geworden. Niets is te gek voor de gevarieerde-magazineprogramma’s waar de commerciële zenders het patent op lijken te hebben. Een SM-kasteel wordt net zo makkelijk bezocht als een hondentrimsalon - reuze nieuwsgierig is de presentatrice naar wat je nou met die kettingen doet, en met dat intrigerende tangetje. En die schandpaal, daar moet je zeker zó je hoofd door steken, voegde onze Catherine de daad bij het woord. Op avontuur in Nederland-seksland probeerde ze alles uit. Vrolijke kreten slakend bij iedere nieuwe ontdekking, vissend naar nuttige tips, alsof ze een kookcursus presenteerde.
De presentators lopen voorop in deze televisiebevrijding. Zij komen vrijpostig binnen bij het Hollandse huishouden en openen de gordijnen. Een moreel oordeel over de openhartigheid van de bewoners moeten we van hen vooral niet verwachten. Mag je eigenlijk wel klikken over je familie? Kun je het je kinderen aandoen om er naast je vaste partner nog een minnaar op na houden? Mag je naar de hoeren gaan als je getrouwd bent? Vragen als deze worden heus wel gesteld, maar nooit om de uit de school klappende Nederlander terecht te wijzen. Hoogstens om de geïnterviewde te prikkelen om nog extremer uit de hoek te komen. Dus vraagt Maya Ecksteen bij Lief en leed alleen maar verder naar nóg meer details. Om het plaatje rond te krijgen, zogezegd. Geen wonder dat de Privé een coverstory wijdt aan haar bizarre seksleven, het is immers de taak van de presentatrice van een commercieel praatprogramma om voor alles in te zijn. Grenzen stellen, dat moeten de kijkertjes thuis maar doen.
Maar napraten is er niet meer bij met dat enorme aanbod van tegenwoordig. Het gesprek van de dag is niet meer de tv van gisteren. Zelfs de kranten laten het erbij zitten nu er geen nieuwe lichting televisiecritici opstaat. Er is nauwelijks sprake van de vorming van een openbaar oordeel. De mensen die ik ken hebben altijd net naar iets anders gekeken, en de mensen die wèl kijken, die ken ik niet. Zoals de student aan de overkant vóór, en de Turkse familie driehoog achter. Op vrijdagavond hebben ze net als ik Het spijt me op staan - de gordijnen zijn open. Maar wat ze vinden van dit Lief en Leed van openhartig Nederland blijft duister. Zijn ze verbijsterd of gechoqueerd, leven ze mee of laat het hen koud? Spreek ze erover aan in de Edah om de hoek, en de gordijnen gaan meteen dicht.
Er is maar één programma dat in deze leemte voorziet. Dat is het dagelijkse praatprogramma van Catherine, die van de SM-schandpaal. Zelf is Catherine Keijl het ideale voorbeeld van zo'n losgeslagen televisievrouw. Schaamte is haar vreemd. De intiemste onderdelen van haar gasten worden bij de naam genoemd, al dat omslachtige gedoe is nergens voor nodig. Het Hollandse adagium ‘doe maar gewoon’ is bij Catherine getransformeerd tot ‘alles is gewoon’. Gek doen is in haar programma onmogelijk. Een aflevering van haar show over zo'n ongevaarlijk onderwerp als schoenen gaat onvermijdelijk over fetisjisme. ‘Blijf nog even kijken voor de penis- of fallusschoen’, zegt ze gezellig ter afsluiting tot de huisvrouwen voor de buis. ‘Na de mededelingen komt-ie dan eindelijk.’ En we zien alvast een glimp van een lekkere blote vent met aan zijn voet één schoen die omhoog krult en eindigt in een peniskoker.
Nee, het is niet Catherine zelf die de moraal van Nederland ter discussie stelt. Met haar open blik op onze wonderlijke medemens probeert zij het (morele) oordeel zo lang mogelijk uit te stellen, en ze levert daarmee baanbrekend werk. Maar alleen dankzij haar studiopubliek kan ze zo ver gaan zonder haar huisvrouwenpubliek kwijt te raken. Catherine holt niet vooruit in het vacuüm van het televisiedoosje. Haar studiopubliek geeft tegenwicht aan haar vrijzinnige experimenten.
Dat publiek is niet te vergelijken met de mensen die bij andere programma’s op de tribune zitten. Bij De ronde van Witteman en bij Violet Valkenburgs Rondom tien bestaat het studiopubliek uit ingewijden, die min of meer betrokken zijn bij het onderwerp. Ook bij Lief en leed is het publiek samengesteld uit een select aantal potentiële meepraters. De mensen in de zaal bij Catherine zijn niet geselecteerd op onderwerp. Je kunt ze het beste vergelijken met het publiek bij een spelletjesprogramma: ze zijn een dagje uit. Daar hebben ze al maanden geleden op ingetekend en nu is het zover. Ze genieten van alles wat ze meemaken: de camera’s, het kopje koffie, de repetities, dat gaan ze allemaal thuis vertellen. Dat het ook nog eens ergens over gáát, ja, dat is nou eenmaal zo bij Catherine.
HET IS BEST een riskant uitstapje. Bij het Rad van fortuin weet je van te voren wat je voorgeschoteld krijgt. Bij Catherine weet je dat niet. Toen de ‘penis- of fallusschoen’ van de jonge ontwerper Zjef van Bezouw ten tonele verscheen, zag je bij een vrouw in het publiek de mond letterlijk openvallen van verbijstering. De alerte Catherine was snel ter plaatse met de microfoon, voor haar was de openvallende mond net zo interessant als de doorgeschoten schoen. De vrouw, een grijs permanentje van over de zestig, kon alleen in algemene termen wat stotteren over de bizarre verschijning. ‘Het zat zo aan elkaar vast!’, bracht zij uit, in een poging het bijna naakte model voor haar neus naar de verleden tijd te verbannen. Na deze constatering uit de achterhoede stormde Catherine Keijl weer naar voren. ‘Zou u hem nou aandoen naar een feestje’, was haar praktische vraag aan de vader van de ontwerper, een gepensioneerde schoenmaker die zijn zoon hielp bij de uitvoering van deze bewerkelijke schoen. Om zich met een verbaasde frons weer om te draaien naar de tribune. ‘Waarom wordt hier nou om gelachen? Dat is toch een heel normale vraag?’
Iedere werkdag om tien over vier ‘s middags maakt het publiek bij Catherine duidelijk dat een heleboel zaken absoluut niet zo vanzelfsprekend zijn als de televisie ons probeert voor te spiegelen. Doet er een modieuze vrouw tevreden uit de doeken hoe goed ze gezin en carrière heeft gecombineerd, dan staat er altijd wel iemand uit het publiek op om te zeggen dat een vrouw thuis hoort bij de kinderen. Is een prostituee op tv tegenwoordig een gerespecteerd vertegenwoordigster van een beroepsgroep en een volwaardig gesprekspartner als het gaat over de (lichte) zedenkwesties, bij Catherine kan ze ouderwets een veeg uit de pan krijgen. De manier waarop dat een paar weken geleden gebeurde, is typerend. De heren die bij Catherine kwamen vertellen over hun bezoekjes aan de hoeren werden ongemoeid gelaten. Er was dan ook geen getrouwde man bij, hoogstens een die het deed met toestemming van zijn vrouw. Een van de heren verkoos een bezoek aan een prostituee boven een volwaardige relatie. Hoeren gingen tenminste niet zeuren, zoals alle andere vrouwen waarmee hij in zee was gegaan, maar hij kon er wel degelijk terecht voor warmte en gezelligheid. Hij had z'n zegje nog niet gedaan of er kwam een prostituee aan het woord die geacht werd te vertellen over de sociale kant van haar beroep. Dat verhaal kwam nauwelijks uit de verf. De prostituee werd onderbroken door een vrouw uit het publiek die haar toesnauwde: 'Denk je nou echt dat de mannen bij jou komen om met je te praten? Ik zou maar eens even wakker worden. Ze komen voor heel iets anders.’ Instemmend applaus ondersteunde dit statement. Dat hiermee het eerdere verhaal van de man volledig teniet werd gedaan, merkte niemand op. Ten aanzien van de prostituee moest er eens even duidelijk een grens worden getrokken tussen respectabel en niet-respectabel Nederland.
DAT HET PUBLIEK bij deze gelegenheid vooral bestond uit vrouwen van een jaar of zestig, was geen toeval. Daar bestaat het publiek van Catherine altijd uit. Het is erg grappig om het publiek bij deze Nederlandse talkshow te vergelijken met het publiek bij de Amerikaanse collega’s van Catherine Keijl. Wat de vormgeving en de controversiële onderwerpen betreft is Catherine net zo snel als Ricky Lake en Oprah Winfrey. Maar wat een vlotte types zitten er op de Amerikaanse tribunes. Bij Ricky Lake zijn het allerlei soorten studenten en jongeren. Die zitten of staan te schreeuwen en te joelen, ze zijn opgewarmd als voor een feestje. Het publiek bij Oprah Winfrey toont dezelfde zorgvuldig geselecteerde dwarsdoorsnede van ‘het volk’, al is het gemiddeld wat ouder. Het zijn ernstig meelevende mensen, gespecialiseerd in het trekken van een heftig geëmotioneerd gezicht. Bij Catherine wordt het beeld overheerst door grijze krullen. Het enkele jonge gezicht tussen die grijze hoofden behoort steevast tot een betrokken persoon, die speciaal is uitgenodigd om mee te praten. Of het is de dochter of zoon van iemand op het podium.
Je ziet op die grijze tribune voornamelijk vrouwen. De paar mannen ertussen zijn meegekomen met hun vrouw. Of ze zijn alleen omdat hun vrouw pas is overleden en daar willen ze dan graag wat over zeggen. Het zijn de oudere vrouwen die bij Catherine de dienst uitmaken. Ze vormen de generatie boven Catherine, sommige lijken in hun rijzige voorkomen wel een oudere versie van de presentatrice. Maar het belangrijkste verschil met Catherine Keijl is hun geslotenheid. Strak staan hun gezichten, met turende blikken tussen de vouwen van jaren. Stijf rechtop zitten ze, de armen voor zich in de schoot gelegd, de benen met de steunkousen onder de stoelen geduwd. Wantrouwen stralen ze uit, met hun hele lichaam. Ongemak, zo kun je het ook noemen. Daar zitten ze dan in die hete studio en ze mogen helemaal niks. Niet kletsen, niet wiebelen, niet aan hun haren frunniken. Geweldig ziet dat eruit als Catherine haar introducerende praatje houdt. Dan staat ze schuin voor het publiek, en achter haar zie je al die hoofden geforceerd recht vooruit kijken in plaats van opzij naar de camera. En dan zie je die stiekeme blikken opzij, die je schichtig kunt noemen, maar ook tersluiks.
Tersluiks kijken de oude vrouwen opzij. Ze houden zich stil, maar ze hebben alles in de gaten. En als de camera even wegdraait, spreken ze met elkaar, die vrouwen. In een geheimtaal van blikken en fluisterwoorden, waar de jongeren geen weet van hebben. Soms voert één van hen het woord, namens het hele koor van vrouwen, om de gebeurtenissen van commentaar te voorzien. Het grootste deel van de tijd zeggen ze niets. Ze kijken en denken er ieder het hunne van. Het strakke masker verbergt hun gedachten. Soms hebben de vrouwen helemaal geen gedachten. Maar het beeld van hun oude, doorleefde gezichten in close-up is veelzeggend genoeg. Voortdurend worden die portretten door de discussies op het podium verweven. Te geleerde woorden klinken meteen hol als er zo'n vrouwenkop tussendoor wordt gemonteerd. De verplichte deskundige, die in de Oprah Winfrey-show de functie vervult van orakel, komt bij Catherine niet verder dan een bijrolletje. De wijsheid ligt bij de vrouwen van het volk.
Breedvoerig doet de volwassen man Jaap het verhaal over zijn mishandelende vader. Zijn moeder maakt hij geen verwijten. ‘Mijn moeder deed alles wat ze kon.’ Close-up van een bewegingloos krullenkapsel met daaronder een vlinderbril. Ja, ja, dat zal wel, lijkt de vrouw te zeggen. ‘Ik was een bedplasser’, vertelt Jaap, en hij treedt ongegeneerd in de natte details. Close-up van een gerimpeld gezicht met een vertrokken mond. Nou, nou, moet dat zo allemaal op tafel, lijkt het stille commentaar van de vrouw. Het is de montage die de vrouwen van Catherine tot mythisch wijze figuren maakt. Snijd dezelfde beelden door het Rad van fortuin en de vrouwen zouden zitten te peinzen over het te raden spreekwoord. Maar ze zouden het antwoord weten. Al eeuwenlang.