Het is negen uur ’s ochtends en de klanten van de Starbucks op vijf minuten loopafstand van het hippe Gorky Park moeten nog wakker worden. Jongens in sneakers en capuchontruien bestellen hun latte macchiato’s en americano’s terwijl een meisje op een hoverboard richting een van de vijf ingangen van een enorm glazen gebouw zoeft.
Ooit werd hier zijde geproduceerd en een deel van de bakstenenstructuur van de fabriek is bewaard gebleven. Voor de hoofdingang staat nu het knalrode logo van Yandex, het hart van de Russische tech. ‘Dit is het enige tijdstip dat het hier een beetje rustig is’, zegt Grigory Bakoenov, blogger en hoofd technology distribution bij Yandex, als we aanschuiven aan een lange tafel in een glazen aquarium. ‘Er wordt ook ’s nachts hard gewerkt.’
Yandex voldoet aan alle Silicon Valley-clichés, met gratis ontbijt en lunch voor werknemers en knusse hoekjes met beanbags in primaire kleuren. Oorspronkelijk opgericht als zoekmachine is de vergelijking met Google dus al snel gemaakt. Maar Bakoenov is nog net niet beledigd. ‘Wij zijn veel meer dan dat. Wij hebben ook Yandex.Market, een soort Russische Amazon, Yandex.Taxi, de Russische Uber, en nog veel meer. Maar wat we wel gemeen hebben is dat alles draait om de technologie.’
Het in Nederland geregistreerde Yandex wordt samen met rivaal Mail.Ru gezien als hét succesverhaal van de Russische tech-industrie. Het is dankzij hen dat Rusland een van de weinige landen ter wereld is waar het internet nog niet gedomineerd wordt door Amerikaanse technologiebedrijven.
Pas een kwart eeuw oud lijkt het Russische internet, of het Runet zoals Russen het zelf noemen, een zonnige toekomst tegemoet te gaan. De online reclame-inkomsten nemen toe en de digitale economie groeit met zeven procent harder dan de rest van de economie. Er zijn pakweg honderd miljoen Runet-gebruikers, terwijl nog maar liefst dertig procent van de bevolking offline is. Het einde van de boom is nog lang niet in zicht.
De taalbarrière is wat dat betreft een zegen, zegt Bakoenov. ‘Weinig mensen spreken Engels, maar ze zijn wel cultureel ontwikkeld. Er bestaat daardoor een grote behoefte aan Russischtalige content.’
Toch hangen er ook donkere wolken in de lucht, niet alleen door Ruslands imago in het buitenland als trollen- en hackersparadijs. In 2012 werd Vladimir Poetin voor een derde termijn als president gekozen na massale protesten. Sindsdien bemoeit het Kremlin zich steeds meer met het eigen internet. Het rapport Freedom on the Net 2018 van de ngo Freedom House beschrijft het Runet nu al als ‘onvrij’ en critici waarschuwen dat de repressie alleen maar toeneemt.
Vooral een nieuw plan voor een ‘soeverein’ Russisch internet baart zorgen. Het wordt verkocht als veiligheidsmaatregel tegen een mogelijke Amerikaanse poging om Rusland af te sluiten van het wereldwijde web. Maar volgens sommigen wil het Kremlin op deze manier de digitale levens van zijn onderdanen controleren.
Toen de Internet Corporation for Assigned Names and Numbers (icann) op 7 april 1994 de domeinnaam .ru goedkeurde, was het Westen al jaren aangesloten op het wereldwijde web. Hoe kon het dat de natie die als eerste een mens in de ruimte had gekatapulteerd, achter liep als het ging om de digitale wedloop?
Aan de kwaliteit van de wetenschappers lag het in ieder geval niet. Die hadden namelijk al eind jaren vijftig de technologie ontwikkeld om te kunnen communiceren via het internet, in tandem met het Westen. Maar vanaf de jaren zestig groeide de kloof. Een van de redenen voor de achterstand was het gebrek aan persoonlijke computers, zegt onderzoeksjournalist Andrej Soldatov. ‘De Sovjet-Unie was afhankelijk van supercomputers en het was juist de pc die de technologie beschikbaar maakte voor een miljoenenpubliek.’ In zijn boek The Red Web beschrijft Soldatov hoe, beïnvloed door de kgb, sovjetleiders hun eigen wetenschappers decennialang actief saboteerden als het ging om vooruitgang in de communicatiesfeer.
Na de Olympische Spelen in 1980, bijvoorbeeld, werden na orders van de kgb de internationale telefoonlijnen die speciaal waren aangelegd voor buitenlandse bezoekers weer afgebroken. ‘Het sovjetregime was geobsedeerd door de totale controle over informatie. Computers waren voor mensen met clearance en moesten achter slot en grendel worden gehouden’, zegt Soldatov.
Ondertussen had een groepje ingenieurs, onder wie de vader van Soldatov, ondanks het politieke getouwtrek toch een systeem ontwikkeld om via een computernetwerk intern informatie uit te wisselen. Ze noemden het Relcom, een samenvoeging van Reliable Communications. Maxim Moshkov, een van de pioniers van het Runet, kwam eind jaren tachtig voor het eerst in aanraking met Relcom bij het prestigieuze Wiskunde Instituut van de Russische Academie van Wetenschappen. ‘Het was een kleine, huiselijke gemeenschap. We gebruikten het vooral om collega’s te e-mailen en soms om programma’s te downloaden. Sites, http of browsers bestonden nog niet. Je moest het geluk hebben om iemand te kennen via je werk of kennissenkring.’
In 1990 legde Soldatovs team verbinding met een universiteit in Helsinki via de enige lijn die nog intact was gelaten na de Olympische Spelen. Het was nog maar een dun lijntje naar het buitenland, maar een lijntje dat niet lang daarna een cruciale bijdrage zou leveren aan de ondergang van de Sovjet-Unie.
Op 19 augustus 1991 probeerden communistische hardliners de macht te grijpen ten koste van de hervormingsgezinde Michail Gorbatsjov. In de drie dagen die volgden vond er een krachtmeting plaats tussen botsende wereldbeelden: hervormers en ook hardliners, maar ook: Soldatovs team tegen de kgb.
De coupplegers hadden de kgb controle gegeven over de media om de situatie in het land te ‘stabiliseren’. Zo kon de indruk gewekt worden dat de staatsgreep een fait accompli was en protest geen zin had. Ze waren echter het internet vergeten.
Terwijl de staatsmedia herhalingen uitzonden van Tsjaikovski’s Zwanenmeer sluisde een groepje programmeurs bij Relcom via het net informatie over de coup en het verzet daartegen door naar steden buiten Moskou en de rest van de wereld. Drie dagen later, op 21 augustus, was het voorbij. De hardliners hadden een dubbele nederlaag geleden: niet alleen was hun poging om de macht te grijpen mislukt, ook het cordon sanitaire om het internet was verbroken. Relcom had de smaak geproefd van de vrije uitwisseling van informatie en versterkt door de nieuwe politieke koers van Gorbatsjov stond niets het bedrijf meer in de weg om zich aan te sluiten bij de rest van de digitale wereld.
Toen na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie de eerste Russische site www.ru werd geregistreerd (nog altijd te vinden via www.1-9-9-4.ru) was de welkomsttekst dan ook toepasselijk in het Engels: ‘Hello, WWWorld!’
In de jaren die volgden kwamen op het Runet twee factoren samen: arbeid was goedkoop en er bestonden geen regels. ‘Iedereen rende vooruit en eiste absolute vrijheid om te doen wat hij wilde, ook online’, zegt Bakoenov van Yandex.
Technici, wiskundigen en ingenieurs die in dienst waren geweest van het enorme militair-industrieel apparaat waren opeens werkloos en stapten over naar de techwereld. Moshkov was een van deze pioniers. In 1994 richtte hij lib.ru op, de eerste Russischtalige digitale bibliotheek. Het werd een enorm succes. ‘Ik hield als kind veel van lezen, maar ik kon in de bibliotheek nooit de boeken vinden die ik zocht. Er heerste boekenhonger in de Sovjet-Unie. Opeens stond het internet “aan” en konden we opstijgen. Bezoekers van de site begonnen zelf hun boeken naar me te sturen en ik zette ze online. Binnen een paar jaar hadden we een grotere collectie dan Google’s Gutenberg, want wij hoefden ons niet te houden aan het auteursrecht, niemand had daar ooit van gehoord.’
Het internet werd vooruit gestuwd door een groepje enthousiastelingen die deden waar ze zelf zin in hadden. De enige beperking waren de eigen normen en waarden van de ontwikkelaars, benadrukt Moshkov.
In deze periode werden de bedrijven opgericht die vandaag marktleiders op het Runet zijn, zoals het Yandex van Arkady Volozh en Ilya Segalovich. ‘Het waren twee genieën bij elkaar, een soort magie’, zegt Bakoenov. En na de populaire sociale-mediasite Odnoklassniki verscheen in 2006 ook het door Pavel Durov opgerichte VKontakte.
Vanaf het begin kozen veel Runet-gebruikers ervoor om online een pseudoniem te gebruiken. ‘Vrijheid had ook te maken met anonimiteit’, zegt Bakoenov. Die argwaan was deels gegrond. Achter de schermen hadden de veiligheidsdiensten de technologische ontwikkelingen proberen bij te houden. Want hoewel tijdens de perestrojka het veiligheidsapparaat flink was gereduceerd, was de mentaliteit veelal onveranderd gebleven.
Al in de jaren negentig, toen Boris Jeltsin president was en Vladimir Poetin aan het hoofd stond van de fsb, de opvolger van de kgb, werd er zogeheten sorm-apparatuur geïnstalleerd bij telecomproviders. De apparatuur maakte het mogelijk om zowel telefoon als elektronische communicatie te onderscheppen, net zoals in de sovjettijd veiligheidsdiensten in zijkamertjes telefoonlijnen aftapten.
Formeel had de fsb eerst een gerechtelijk bevel nodig, maar dat bevel hoefde met niemand te worden gedeeld. Zo ontstond een situatie waarbij de fsb zonder supervisie Big Brother speelde met steeds geraffineerder sorm-technologie. ‘Het was een niet-transparant systeem, maar het raakte de meeste internetgebruikers niet. Het was nog vooral gericht op telefoonverkeer’, zegt Artjom Kozljoek van Roskomsvoboda, een ngo die vecht voor internetvrijheid. Jarenlang leek dat voldoende te zijn om het wantrouwen van de fsb te stillen. Totdat Rusland gegrepen werd door de grootste protesten in decennia.
Ilya Klishin was zestien toen hij vanuit Tambov, een stad zo’n vijfhonderd kilometer ten zuidoosten van Moskou, naar de hoofdstad verhuisde voor zijn studie aan het prestigieuze mgimo, de broedplaats voor toekomstige diplomaten. ‘Ik snapte al snel dat ik niet mijn overheid wilde vertegenwoordigen’, zegt hij droog als we elkaar ontmoeten in een café op de begane grond van het Centrale Telegraaf Gebouw, dat van telecomcentrale is omgetoverd in een gebouw met hippe coworking-ruimtes en lofts.
Na zijn studie ging Klishin in de pr-sector werken, waar hij zich bezighield met internetmarketing. Geholpen door hoge olieprijzen was tijdens Poetins presidentschap de welvaart toegenomen. Vooral Moskou was getransformeerd tot een moderne stad, waar de nieuwe media maar al te graag aandacht aan besteedden. ‘Het ging over van alles: de nieuwste looks, leukste sneakers, cafés waar je selderij-smoothies kon bestellen. Maar nooit over de politiek. Dat was zogenaamd alleen voor oude saaie mensen’, zegt Klishin.
Uit onvrede hierover richtte hij samen met een vriend de site Epic Hero op, een blog voor hipsters die wel politiek geëngageerd waren. Na een tijdje verkochten ze de site, hoewel Klishin in dienst bleef als correspondent.
In Klishins liberale kringen heerste veelal voorzichtige tevredenheid. De nieuwe president Dmitri Medvedev leek de toekomst te omarmen. Hij zat zelf op Twitter, kon goed overweg met Barack Obama en richtte het innovatiecentrum Skolkovo op, een soort Russisch Silicon Valley. ‘Als er duizend mensen kwamen opdagen bij een protestactie, dan werd het als een groot succes gezien’, zegt Klishin over die periode.
Maar de rust bleek verraderlijk. Na parlementsverkiezingen in 2011 die door velen als frauduleus worden beschouwd, werd duidelijk dat Poetin een derde termijn als president zou krijgen. Russen die nog nooit politiek actief waren geweest kwamen nu de straat op met spandoeken ‘voor eerlijke verkiezingen’. De zero tolerance-respons van de politie gooide vervolgens olie op het vuur. ‘Opeens ging het niet meer om iets abstracts maar was het: onze graphic designer Masha is gearresteerd! We moeten haar verdedigen.’
Tijdens een van de bijeenkomsten op het Triumfalnaya Plein hoorde hij dat er een grote actie gepland stond voor 10 december. Alleen niemand kon het bevestigen. Met de leiders van de protestbeweging, zoals Alexei Navalny en Sergei Oedaltsov, achter de tralies dreigde het protest stuurloos te verwateren.
Nu kwam Klishins ervaring in de pr van pas. Hij herinnerde zich dat de events-functie van Facebook vaak werd gebruikt voor product launches. ‘Ik vond dat de informatie van maatschappelijk belang was en dat ik het moest delen. Een Facebook-event aanmaken met de tijd en locatie leek me de meest simpele manier om dat te doen.’ Hij maakte het event aan, deelde de link online en ging naar bed. Toen hij wakker werd hadden meer dan 25.000 mensen gereageerd. ‘Sindsdien ben ik social-media-expert’, zegt hij lachend.
De bijeenkomst van 10 december op het Bolotnaya Plein kende een enorme opkomst en vormde de inspiratie voor een nog massaler protest in mei 2012. Het Kremlin reageerde echter meedogenloos. Honderden mensen werden gearresteerd en sommigen belandden voor jaren achter de tralies. Het protest werd daarmee de kop ingedrukt.
Maar de Arabische lente en de Maidanrevolutie in buurland Oekraïne hadden bewezen dat het zomaar anders had kunnen uitpakken. En die angst, zeggen Klishin en velen met hem, bepaalt zeven jaar later nog steeds de politieke koers. ‘De regering wil koste wat het kost een herhaling voorkomen, ze stelt zich op als een generaal die zich voorbereidt op de vorige oorlog.’
V ooral het internet en de sociale media worden gezien als een potentieel gevaar, zeker door de sterke groei van het aantal internetgebruikers. De oprichter van VKontakte, Pavel Doerov, was inmiddels het land uit gevlucht nadat hij publiekelijk een verzoek had afgewezen om de fsb toegang te geven tot persoonlijke gebruikersinformatie. Maar over Facebook, Twitter en bloggers hadden de autoriteiten geen controle.
Volgens Klishins bronnen werd er in de herfst van 2013 een speciaal team opgericht om de publieke opinie te beïnvloeden, mede door het gebruik van bots en trollen. Er verscheen ondermijnend commentaar onder artikelen van oppositie-bloggers, en het Runet (waaronder Yandex) werd overspoeld met nieuws dat het Kremlin positief portretteerde. ’Het bleek zo goed te werken dat de pijlen daarna werden gericht op Amerika en Europa’, zegt Klishin. ‘De verhalen waar de westerse media de afgelopen twee jaar mee bezig zijn geweest, ik schreef er in 2014 al over. Die hele infrastructuur, de trollenfabriek, ontstond na Bolotnaya.’
Ook in de Doema, het Russische parlement, had Bolotnaya een enorme impact. Critici noemen het ook wel de tijd van de ‘losgeslagen printer’. Aan de lopende band stelden wetgevers wetten voor die vrijheden beperkten en vervolgens door de Doema werden gesluisd zonder enig publiek debat.
In 2016 werd het zogenoemde Jarovaja-pakket aangenomen, dat buitenlandse bedrijven als Facebook en Google dwingt hun data op Russische servers te bewaren, waar de bedrijven geen gehoor aan gaven (ook al is tot nu toe alleen LinkedIn als gevolg hiervan geblokkeerd). Er kwamen ook scherpere wetten tegen online extremisme en populaire bloggers vielen opeens onder de mediawetgeving.
Met de dalende opiniepeilingen voor Poetin neemt ook nu weer de repressieve wetgeving toe. Sinds januari zijn er al twee wetten ingevoerd die het verspreiden van ‘nepnieuws’ en het ‘beledigen van de autoriteiten’ strafbaar stellen. Het is aan de procureur-generaal om rechtertje te spelen en aan de mediatoezichthouder, Roskomnadzor, om vervolgens actie te ondernemen.
Media in Yaroslavl werden al ‘gevraagd’ hun berichtgeving omtrent onaardige graffiti over Poetin op het gebouw van het lokale politiebureau te censureren. En een senator vroeg om een onderzoek naar nepnieuws bij verschillende media na berichtgeving over haar voorstel om yogalessen in Russische gevangenissen te verbieden. De grootste bedreiging komt echter van de ‘soeverein internet’-wet. Het voorstel is al goedgekeurd door de Doema. Binnenkort zal het worden ondertekend door de Senaat, en tot slot door Poetin.
De nieuwe wet geeft de Russische autoriteiten de volledige controle over Ruslands digitale ‘grens’, de zogenoemde internet exchange points. Anders, waarschuwen de auteurs, zou het zomaar kunnen dat het ‘agressieve’ Amerika Rusland afsluit van het mondiale internet. Het beheer van het Runet moet worden overgedragen aan een speciaal daarvoor opgericht Centre for Governance and Monitoring, dat dan weer onder toezicht staat van toezichthouder Roskomnadzor.
Het voorstel past in een lange trend van anti-Amerikaanse retoriek die is versterkt door de onthullingen van Edward Snowden (wiens verblijf in Rusland op zich al een pr-stunt is voor Moskou) en de recente schandalen rond Facebook. Runet-pionier Moshkov vindt het een goede maatregel. ‘Het is onwaarschijnlijk dat de Amerikanen ons zouden afsluiten, maar het kan wel. Dus het is logisch dat wij, net zoals met de nucleaire rode knop, ons daarop voorbereiden en tegenmaatregelen nemen.’
Bovendien is het internet al lang niet meer vrij, zegt hij. ‘Facebook heeft nu een totalitaire vorm van controle over content. Daarbij vergeleken vallen alle andere methodes nog mee. De Chinezen hebben hun Firewall, providers hebben anti-spamsystemen. In Rusland is het Roskomnadzor die het overzicht houdt en handelt op basis van klachten van burgers of beslissingen van de rechtbank. Dat is net zoiets als het reguleren van het verkeer op de weg.’
Ook bedrijven als Yandex relativeren de maatregelen. ‘Rusland is niet het enige land waar de overheid probeert het internet te reguleren’, zegt Bakoenov van Yandex. ‘Neem Finland, waar een enorm aantal porno- en wapenhandelsites is geblokkeerd.’
Anderen vinden het plan lachwekkend. Toen vorig jaar Roskomnadzor berichtendienst Telegram probeerde te blokkeren, lag wekenlang een deel van het internet plat. En toch werkt Telegram gewoon nog, al is het via vpn’s. ‘Het internet wordt veelal gezien als irritant of bedreigend voor de generatie die in de jaren vijftig geboren is, en heel toevallig is dat precies de demografie die de top van de ladder van de Russische bureaucratie domineert. De soeverein internet-wet is een parodie. Het is niet een bedreiging, het is vooral belachelijk’, zegt Jekaterina Sjoelmann, een expert in Russische wetgeving.
En toch maken velen zich zorgen. Hoewel moeilijk en duur (de overheid rekent op dertig miljard roebel) maakt de wet het mogelijk om bepaalde delen van het internet compleet plat te leggen. Een trombose in een anders vrije bloedsomloop. Bijvoorbeeld om YouTube- of Facebook- livestreams te blokkeren. Wel zo handig als je, net als de coupplegers in 1991, niet wil dat het protestvirus zich verspreidt.
‘Het blokkeren van Telegram mislukte doordat Roskomnadzor tot nu toe alleen IP-adressen kon afsluiten waar meerdere services en sites aan verbonden zijn. Daarom is de methode van de shutdown voor de autoriteiten effectiever. Maar natuurlijk gaat het tegen al onze rechten in en is het onaanvaardbaar in een democratisch land. Dit soort dingen zie je alleen in een dictatuur’, zegt Artjom Kozljoek van de ngo Roskomsvoboda.
Een voorproefje van hoe de technologie zou werken kon onlangs worden gezien in Ingoesjetië. Toen daar protesten uitbraken, deed opeens het internet het niet meer, zogenaamd door technische oorzaken. ‘Providers hebben van de lokale fsb de opdracht gekregen om het verkeer te verhinderen als er protesten zijn. Of het een test is of gewoon een manier van de lokale autoriteiten om activisten daar onder de duim te houden weten we niet’, zegt Kozljoek.
En dat is waar vergelijkingen met maatregelen in westerse landen volgens hem niet opgaan. ‘Jammer genoeg is het inperken van internetvrijheden door online surveillance en het inbouwen van virtuele grenzen een mondiale trend. Maar het grote verschil met Rusland heeft toch echt te maken met de vage verwoording van wetten en de totale afwezigheid van maatschappelijke controle. Bovendien kun je in Europa nog altijd je toevlucht zoeken tot de rechtbank. Hier is dat een uitzondering.’
Ook kan het minder vrije politieke klimaat commerciële repercussies hebben. Bakoenov van Yandex drukt voorzichtig zijn twijfels uit, na te hebben benadrukt dat Yandex zich aan de wet moet houden. ‘Kan Rusland een soort China zijn? Ik denk het niet. China heeft een interne markt van bijna twee miljard mensen. Wij niet. Dat maakt het commercieel ingewikkeld. Maar we zijn hier geboren. We hebben juist hier een bedrijf opgebouwd van wereldniveau en richten ons juist ook op de internationale markt.’
Als hem wordt gevraagd hoe die twee visies samengaan, gebruikt hij een metafoor. ‘Als iemand die uit het raam van de vijfde etage is gesprongen onderweg naar beneden wordt gevraagd hoe het gaat, zal-ie zeggen: voor nu is alles oké, dank je. Tot hij bij de tweede etage komt en de grond ziet. Wij zweven nu ergens rond de vierde etage. Er is nog tijd om terug het raam in te springen.’
Of de wetten ervoor kunnen zorgen dat er geen protesten meer komen? ‘Als er geen sociale media zijn, printen mensen flyers’, zegt Klishin, die ooit de anti-Kremlimprotesten nieuw leven inblies door zijn Facebook- event. ‘In 1991 waren er nog geen sociale media en toch trotseerden tienduizenden mensen de tanks bij het Witte Huis in Moskou om de democratie te verdedigen. Ze vonden een manier. Ook zonder Facebook.’