Op 16 december 1950, een half jaar na het uitbreken van de Korea-oorlog, verscheen de toenmalige Amerikaanse president Harry Truman op de televisie. Hij waarschuwde voor ‘communistisch imperialisme’ omdat de Chinese troepen zich in het conflict hadden gemengd. Om de overwinning van de VS en hun bondgenoten veilig te stellen, had Amerika een betrouwbare aanvoer van wapens en munitie nodig, meende Truman, maar het Congres steunde zijn plannen om die te verzekeren niet. En dus kondigde Truman de noodtoestand af om beslag te kunnen leggen op de staalfabrieken waar arbeidsconflicten de productie dreigden te verstoren.
Deze geschiedenis werd in herinnering geroepen toen Donald Trump vorige week de noodtoestand uitriep om geld op te eisen voor de bouw van zijn muur tussen de VS en Mexico. Het Congres was bereid hooguit een beperkt budget hiervoor vrij te maken, en dus besloot Trump om democratische procedures opzij te schuiven en zichzelf buitengewone bevoegdheden toe te wijzen. Trump omarmde daarmee de tactieken die autoritaire leiders in heden en verleden hebben gebruikt: het aangrijpen van een vermeende crisis om hun eigen macht uit te breiden. Vermeend, omdat de ‘crisis aan de grens’ geen basis in de feiten heeft. Het aantal ongedocumenteerden dat de VS binnenkomt is op het laagste punt in tien jaar. Het grootste deel van de migranten vraagt bij reguliere grensposten asiel aan.
In twee jaar presidentschap heeft Trump duidelijk laten weten dat hij weinig op heeft met het idee dat gekozen volksvertegenwoordigers de taak hebben een president te controleren en waar nodig in toom te houden. Sinds de Republikeinen hun meerderheid in het Congres kwijt zijn, was dit de eerste keer dat het tot een impasse kwam tussen de verschillende machten in de VS en Trump zijn zin niet kreeg. Het resultaat: een president die zijn wil doordrukt via een sluiproute.
Trump lijkt een bewuste strategie te volgen. Hij had twee jaar de tijd om met hulp van de Republikeinen een muur te bouwen, maar wachtte tot hij een crisis kon creëren. Ook Trumps retoriek suggereert dat hij met volle overtuiging een pad naar een nieuwe orde is ingeslagen. De Amerikaanse grondwet schrijft voor dat het Congres het militair apparaat kan inzetten om ‘de wetten van de Unie te laten gelden, opstanden neer te slaan en invasies af te wenden’. In zijn aankondiging van de noodtoestand gebruikte Trump het woord ‘invasie’ zeven keer. Het beeld van de ‘toevallige autocraat’, waarin Trump geldt als een ongepolijste buitenstaander die de regels van het democratisch spel niet kent, is niet langer houdbaar.
Het idee van de noodtoestand als politiek instrument kent bovendien een lange geschiedenis, die begon met de Terreur in de nasleep van de Franse Revolutie en sindsdien onderdeel is van het denken over hoe democratie en macht zich in de praktijk tot elkaar verhouden. Het idee dat een leider procedures mag opschorten als hij dat noodzakelijk acht, is de leidende overtuiging van een expliciet antidemocratische school van filosofen en juristen. Dankzij Trump wint deze duistere intellectuele onderstroom aan nieuwe legitimiteit.
Trumps verdedigers wijzen erop dat presidenten wel vaker de noodtoestand uitroepen. Daarbij wordt vergeten dat het in de afgelopen decennia vrijwel altijd ging om het opleggen van sancties aan regimes die mensenrechten schonden of zich vijandig toonden richting de VS. Alleen George W. Bush gebruikte na 9/11 de noodtoestand voor militaire doeleinden. Door geld voor het leger op te eisen en een ‘invasie van migranten’ als noodzaak op te voeren, gedraagt Trump zich als een militaire alleenheerser. Hij wordt daarin gefaciliteerd door een Republikeinse Partij waarin de aanvankelijke twijfels over de noodzaak en proportionaliteit van Trumps beslissing zijn verstomd. Truman werd teruggefloten door het Hooggerechtshof, dat oordeelde dat hij zijn presidentiële bevoegdheden te buiten ging. Trumps noodtoestand zal ook op het bureau van het hoogste juridische orgaan in de VS belanden. Zestien Amerikaanse staten zijn al een rechtszaak tegen hem begonnen. De Amerikaanse democratie, waarvan altijd werd gedacht dat ze leiders met al te veel machtsdrang vanzelf zou beteugelen, wacht nu de zwaarste test sinds Trumps aantreden.