Armando, hij werd tachtig en ter gelegenheid daarvan verschenen maar liefst drie nieuwe uitgaven: een bundel nieuwe gedichten, een bundel verhalen en een heruitgave van eerder gepubliceerde korte beschouwingen, Berlijn getiteld. In het jaar waarin wordt gevierd dat twintig jaar geleden de Berlijnse Muur viel, is het (her)lezen van Armando’s observaties uit de tijd dat de stad nog uit Oost en West bestond buitengewoon boeiend. Het zijn losjes genoteerde beschouwingen, weergaven van gesprekken, observaties van Berlijners, mensen die de oorlog hebben meegemaakt. ‘Feindbeobachtung’, de vijand bestuderen, is wat Armando verhaal na verhaal doet: steeds hernieuwde pogingen door te dringen in de geest van het kwaad, in de plek waar de grootste gruwelen van de twintigste eeuw hun voedingsbodem vonden. De bijna babbelige toon maakt je snel tot mede-observator van verhalen waarin je je keer op keer vergeefs probeert in te leven, omdat de gebeurtenissen buiten begrip zijn voor iedereen die ze niet heeft meegemaakt.
Armando’s beschouwingen zijn een poging tot weergave van ‘wat zich tussen het weten en begrijpen verbergt’, zoals hij het ergens noemt. Zijn hele, een halve eeuw omspannende, literaire oeuvre, en ook zijn imposante beeldende werk is dat. Armando zoekt schoonheid in kwaad, geweld, daders, oorlog en schuld en dat levert vaak aangrijpende kunst op.
Zo intiem als zijn Berlijnse beschouwingen zijn, zo afstandelijk van toon is zijn meest recente dichtbundel met de zakelijke titel Gedichten 2009. Tien jaar had hij geen gedichten meer gepubliceerd. Het quasi-spreektalige dat vroegere poëzie wel kenmerkte, is verdwenen. Het zijn merendeels korte gedichten van twee, soms drie kleine strofen. Mede door de wijze waarop de woorden op de pagina staan, krijg je de indruk in een heldere wereld beland te zijn. Dat is schijn. In Gedichten 2009 staan natuur en mens, concrete en abstracte zaken op een lijn. Alles is bezield, kan dader zijn of slachtoffer. Het resulteert in een grimmig, soms moeilijk doordringbaar woud van gevoelens, ideeën, gedachten en handelingen die vooral de duistere kanten van het leven belichten.
Armando’s gedichten zijn nauwelijks referentieel, maar de sporen van de oorlog zijn alom aanwezig. Gedichten 2009 toont hoe gruwelijkheden uit het verleden aanwezig blijven in het nu. Afstandelijk, nietsontziend, hard.
Armando, Gedichten 2009. Augustus, 104 blz., € 22,50
Berlijn. Augustus, 288 blz., € 20,-