Vanaf donderdag 21 januari brengt de VPRO de meesterlijke gruwelserie Gomorra over de maffia in Napels. Maar aanstaande zondag al opent (óók VPRO) de tweede reeks van Speeches met de toespraak die de toen 21-jarige Rosaria Schifani-Costa hield in de kathedraal van Palermo, staande bij de lijkkisten van onderzoeksrechter Giovanni Falcone, zijn echtgenote en drie lijfwachten, van wie er een Rosaria’s man was. Opgeblazen op een snelweg door Cosa Nostra, de Siciliaanse maffiatak. De archiefbeelden van die rouwbijeenkomst in een afgeladen kerk, met nog ontelbaren buiten op het plein, zijn aangrijpend en slaan, bitter genoeg, alles wat speelfilm op het gebied van massa’s, emoties, chaos en weerbarstigheid vermag. Eindelijk was er in Falcone een held opgestaan die het absolute, georganiseerde kwaad met succes wist te bestrijden (in 1987 waren 342 maffiosi tot meer dan 25 eeuwen gevangenisstraf veroordeeld), en nu betaalden hij, zijn vrouw en enkele politiemensen niet alleen de hoogste prijs – nu bleek ook hoe machtig de vijand desondanks nog steeds was, én hoezeer die moest zijn geïnfiltreerd in de instituties, want schaal en organisatie van de aanslag waren ongekend.

Een groot deel van de massa daar was wanhopig en Rosaria, door dit gruwelijk persoonlijk verlies, het meest. Dat uitgerekend zij daar een toespraak kon houden is om meerdere redenen een mirakel. En wat zij zei, een hartstochtelijke aanklacht, was dat ook. De documentaire ontrafelt de toedracht. Dat het niet haar idee was, maar dat van haar zwagers en een neef die priester was, stelt even teleur. Dat de speech door die neef geschreven was ook. Dat die hoge kerkelijke goedkeuring moest krijgen verbaast. Die werd verkregen van de ook aanwezige kardinaal, maar een flink deel van de om advies gevraagde geestelijken had daarvoor gezegd ‘niet doen’ en eentje probeerde de neef zelfs fysiek te verhinderen het concept aan de kardinaal voor te leggen. Terwijl het toch een buitengewoon rooms en gematigd verhaal over vergeving was van een kerk die vuile handen had door alle maffiageld dat ze ontving en die wel uitkeek voor polarisatie.

Waarom die toespraak terecht de reeks Speeches haalt is omdat Rosaria zich niet aan de haar voorgelegde tekst hield, vaststelde dat de daders in de kathedraal aanwezig waren en dat ze de vergeving die de diepgelovige maffiosi uiteindelijk altijd wel van de kerk kregen alleen verdienden als ze diep op de knieën gingen uit oprechte spijt. Het mirakel is dat die woorden en emoties gewerkt hebben. Dat er spijtoptanten kwamen die de omerta doorbraken. Een van hen, lid van de oorspronkelijk Calabrese ’Ndrangheta, blijkt sindsdien opgejaagd wild – en wel door zijn familie, letterlijk en figuurlijk. Rosaria blijkt de indrukwekkende vrouw die ze was, al ligt het accent van de film verder niet op haar persoon. Alle takken van de maffia werken noest door, zoals we weten, zoals kwaad altijd onuitroeibaar is, maar de machteloosheid en berusting zijn minder absoluut.

Speeches behandelt toespraken uit de recente geschiedenis die delen van de wereld enigszins tot verregaand veranderden. Ook de rest van de reeks belooft indrukwekkends: Lech Walesa (27 december); Salman Rushdie (3 januari); Gustavo Díaz Orda (over Mexicaans studentenprotest en de gruwelijke overheidsreacties daarop: 10 januari); Patrice Lumumba (17 januari) en Ronald Reagan (over de ontplofte Space Shuttle Challenger, zonder één verwijzing naar verantwoordelijkheid: 14 januari).

VPRO, Speeches (tweede reeks), zondags vanaf 20 december, NPO 2, 21.00 uur. De eerste reeks (Thatcher, King, Kennedy, Selassie, Galan en Le Pen) is nog online te zien.

Direct voorafgaand aan Speeches begint een onmogelijk maar fraai project waarin ‘het leven wordt ontrafeld via zeven thema’s, zeven gezinnen in zeven landen’. Ja doei, zou mijn reactie zijn wanneer me mondiale behandeling van liefde, media, familie, werk, geloof, wonen en ontspanning wordt beloofd in Brazilië, China, Kenia, Nederland, Rusland, Turkije, VS – ware het niet dat er (alweer) VPRO en niet te vergeten Hans Pool op gestempeld staat. Je kijkt en hoort ogen en oren uit. Het heeft iets van het leuke Metropolis maar dan geconcentreerder en sterker. Althans, in de openingsaflevering over liefde die ik kon zien.

Het begin: een vrouw ligt op de bank van haar schoonheidsspecialiste die zegt dat een Turkse vrouw dat minstens maandelijks moet doen omdat Turkse mannen altijd buiten de deur kijken. Waarna zich een mozaïek ontvouwt van praktijken inzake en ideeën over liefde in sterk uiteenlopende culturen. De Turkse familie zien we vaak terug en aan het eind van het relatief korte programma hebben we de vrouw, haar man en volwassen kinderen behoorlijk goed leren kennen door openhartige interviews en sterke scènes ‘uit het leven’. Natuurlijk kan dit gezin niet voor ‘Turkse cultuur’ staan, maar inzichtgevend is het zeker. Inzake de veranderingen in een langdurige relatie, het effect van de totale afwezigheid van informatie over seksualiteit voor de oude generatie, sociaal-economische factoren die een huwelijk beïnvloeden en de voortlevende heiligheid van vrouwelijke maagdelijkheid en vrouwelijke monogamie. Hun prachtige mondaine dochter van 27 wil niet voor haar dertigste trouwen, tot verdriet van moeder (die ook naar eigen zeggen veel te jong trouwde) maar geen geblondeerde haar op haar hoofd die aan seks voor het huwelijk denkt. En dat in een gezin waarin de naam Allah niet valt. Dat zal daar wellicht minder vaak voorkomen dan decennia geleden, maar is tegelijk voorbeeld van voortgezette traditie.

Tegenpool is Kenia, waar Ken zowel met Rosie als met Phena getrouwd is. Het loopt niet zoals hij hoopte: zijn vader had drie vrouwen van wie grote en kleine mama nog leven en veel van elkaar houden, terwijl Rosie doodongelukkig is en troost zoekt bij God, de enige die je altijd trouw blijft; en Phena berust, maar niet meer dan dat. En toch hebben zij en Ken het behoorlijk goed. Zo opgeschreven lijkt het misschien obligaat antropologisch, maar kijk en je ziet echte mensen als u en ik, en dan net anders. Adriaan van Dis spreekt verbindende beschouwende teksten van Bart Brandsma en Arnoud Arents. Die krijgen door unieke stem en dictie extra gewicht. Soms een gram te veel, maar dat vergeven we graag.

Hans Pool en Koos de Wilt, De wereld in zeven dagen, VPRO, zondags van 20 december tot en met 31 januari, NPO2, 20.15 uur.

Beeld: Beeld uit De wereld in zeven dagen, (1) Nairobi en (2) Istanbul. Foto’s Hans Pool