Als de deur dicht gaat, zitten twaalf boze mannen opgesloten in een verstikkend heet kamertje met een kapotte ventilator aan de muur en een lange tafel en harde stoelen als enig meubilair. Buiten pakken donkere wolken zich samen, binnen heerst een dreigende sfeer. De mannen zijn leden van een jury die moet beslissen of een allochtone jongen schuldig is aan de moord op zijn vader en daarom de doodstraf verdient. Iedereen in het kamertje is geïrriteerd, op jurylid nummer 8 na: de naamloze man in het witte pak.

In Sidney Lumets rechtbankklassieker Twelve Angry Men (1957) wordt die naamloze man gespeeld door Henry Fonda, de perfecte man-in-het-witte-pak, de smetteloze held. In films als Young Mr. Lincoln (1939), My Darling Clementine (1946) en The Tin Star (1957) speelde Fonda een rechtvaardige man in een wrede, onrechtvaardige wereld. Daarbij werd hij geconfronteerd met morele vraagstukken: houdt het goede stand tegen het kwade? Is ‘goed’ überhaupt mogelijk?

In westerns en in films noirs zijn zulke vragen schering en inslag, maar in het subgenre van de rechtbankfilm krijgen ze pas echt een dwingend karakter. Dat komt doordat de rechtbankfilm, meer dan welk ander genre ook, een journalistieke inslag heeft. Ze reflecteert wat er in de maatschappij speelt, levert er commentaar op en creëert mogelijke oplossingen voor sociale en politieke problemen. Wie de historie van de rechtbankfilm naspeurt, herkent bijvoorbeeld feilloos de gevechtslinies van de Amerikaanse culture wars. Deze term, die begin jaren negentig door James Davison Hunter werd geïntroduceerd in zijn boek Culture Wars: The Struggle to Define America, verwijst naar de diepe kloof die vanaf de jaren vijftig tussen orthodoxe en progressieve groeperingen in Amerika is gegroeid vanwege onenigheid over abortus, ras, seksualiteit, de doodstraf, secularisatie, geslachtspolitiek en buitenlandbeleid.

In Twelve Angry Men duiken veel van deze vraagstukken op. Er zijn geen vrouwelijke personages in Lumets film, waardoor het thema mannelijkheid voor het voetlicht komt. Fonda, aanvankelijk het enige jurylid dat openlijk twijfelt aan de vraag of de jonge Puertoricaan wel schuldig is, heeft met zijn witte pak en fijne, beschaafde maniertjes iets vrouwelijks, zeker vergeleken met de boerse, zwetende Lee J. Cobb, of de brallerige verkoper Jack Warden. Het masculiene tegenover het feminiene, vreemdelingenhaat tegenover tolerantie, democratie tegenover fascisme, progressief tegenover behoudend en jong tegen oud – al deze thema’s komen in het hete kamertje aan de orde in de interactie tussen de twaalf boze mannen. En dat niet alleen, zij weerklinken vandaag de dag nog steeds, in het Amerikaanse én in het West-Europese discours.

De journalistieke relevantie is ook evident in een andere Lumet-film, The Verdict (1982). Ook hier staat de idealistische held centraal, ditmaal gespeeld door Paul Newman. In de rechtszaal belandt de held, de metaforische man-in-het-witte-pak, in een moeras van corruptie en wanbestuur. De alcoholische Newman spant een civiele procedure aan tegen twee anesthesisten van een katholiek ziekenhuis wier nalatigheid tot zware hersenschade bij een zwangere vrouw heeft geleid. Tijdens het proces zijn de culture wars voelbaar. ‘Please God, tell us what is true’, zegt Newman in een briljant eindbetoog: ‘There is no justice: the rich win, the poor are powerless.’ Crisis en verlossing en, voor de kijker, catharsis – het is de klassieke structuur van de verhalende cinema die in de rechtbankfilm prachtig tot haar recht komt. De kijker krijgt een probleem voorgeschoteld, maakt mee hoe de held de crisis hanteert en ervaart de ontlading wanneer het probleem is opgelost. De wereld is gered, de armen krijgen hun geld; de onschuldige gaat vrijuit – het is de zucht naar een goede afloop; het is het onwrikbare geloof in een maakbare samenleving.

Sidney Lumet, Twelve Angry Men, vanaf 17 januari in Filmmuseum (Amsterdam), Filmhuis Den Haag en Plaza Futura (Eindhoven). Daarna in overige filmtheaters in het land.

See You in Court! Klassieke rechtbankfilms, 17 januari t/m 27 februari, Filmmuseum (Amsterdam)