De Chinese muur wordt afgebroken. Dit is geen gril van Xi Jinping, maar een ambitieus particulier project van de in Londen woonachtige Taiwanese powervrouw ShaoLan Hsueh. Ambitieus, maar niet onmogelijk. ShaoLan, geboren in een traditioneel gezin in Taiwan, is een revolutie in zichzelf. Op haar 22ste schrijft ze, terwijl ze haar masterstudie afrondt, een aantal succesvolle manuals voor Microsoft voor haar thuisland. Ze vertrekt naar Engeland, om verder te studeren in Cambridge. Momenteel bivakkeert ze in Londen, waar ze niet alleen in de e-world succesvol is, maar ook op het gebied van internationale betrekkingen, handel en in de kunstwereld.
De muur waar ShaoLan het op gemunt heeft is niet de muur van steen, die zoals de mythe luidt vanaf de maan te zien is. De muur die ShaoLan wil doorbreken is de taalmuur, die ondanks globalisering, de digitale revolutie en vergaande wederzijdse afhankelijkheid op economisch en politiek vlak, nog steeds een barrière vormt. Voor een westerse gelukszoeker die, met dollartekens in zijn ogen, zijn zaakje naar China wilt verplaatsen (en daar zijn er veel van tegenwoordig) is de omgang met Chinese collega’s vaak een opgave. ShaoLans belofte om het Chinees toegankelijk te maken, wordt dan ook luid toegejuicht.
Bijgestaan door slimme algoritmes, een legertje whizzkids, een art director en een fameuze illustrator gaat ShaoLan de taalmuur te lijf. De aftrap vind plaats in Long Beach, California, in het voorjaar van 2013. Strategisch in de vorm van een TED Talk. De ideeënbank ted (Technology, Entertainment and Design) heeft sinds de oprichting in 1984 een miljoenenpubliek en een cultstatus weten te verwerven. ted is een community waar sprekers en publiek zich graag mee afficheren. De selectie van sprekers is streng, maar ook vaak verrassend. De Taiwanese alleskunner ShaoLan is hier als een vis in het water.
Ze betreedt het podium en in no time heeft ze haar publiek razend enthousiast. De inzet: een methode om het Chinese schrift te leren lezen. Snel en makkelijk. In een strakke (maar niet al te strakke) en grappige (maar niet al te grappige) presentatie weet ze haar toehoorders niet alleen te overtuigen van haar liefde voor het Chinese schrift maar ook van de kracht van de methode die ze Chineasy heeft gedoopt. De eerste slide van de Talk is Mao-rood, gevuld met Chinese karakters, in het midden de tekst: ‘Penetrating the Great Wall of Chinese language.’ Het moge duidelijk zijn: dit is baanbrekend. Binnen een tijdsbestek van enkele minuten worden acht basiskarakters, de bouwstenen voor oneindig veel meer karakters, in de hoofden van de toehoorders geprent. De acht karakters die ShaoLan als basis neemt zijn: mens, vuur, boom, zon, maan, berg, deur en mond. Combinaties van deze karakters leveren weer nieuwe woorden op. De combinatie van die tekens ligt soms erg voor de hand: één keer het karakter voor mens is een mens, twee keer is dan een rij, en drie keer een menigte. Karakterparen kunnen ook metaforisch zijn, of ronduit absurd: een persoon in een mond is gevangenis. Een mond op de top van een boom betekent: idioot. Bovendien kunnen veel woorden, afhankelijk van de context, een andere betekenis hebben. De combi zon-maan kan zowel helderheid als morgen betekenen.
Wat maakt Chineasy zo easy? De complexe Chinese karakters zijn teruggebracht tot vrij eenvoudige pictogrammen waarin het Chinese teken wordt aangevuld met een slimme, doch eenvoudige illustratie, die de betekenis als het ware weer naar boven haalt. De illustraties zijn gemaakt door de eveneens in Londen woonachtige Israëliër Noma Bar. Een goede keuze. Bar is een fenomeen in de wereld van illustratoren en grafici. Zijn stijl is bedrieglijk simpel, de wijze waarop hij zijn onderwerpen benadert verraadt grote betrokkenheid en inlevingsvermogen. Bovendien is Bar, als Israëliër, gewend om in verschillende schriften te lezen en denken.
Het Chinese schrift is in oorsprong pictoraal, niet fonetisch. De vorm van een woord heeft een directe verwantschap met hetgeen waar het naar verwees. Echter, door duizenden jaren taalevolutie is de herkenbaarheid van een karakter, als verwijzing naar een werkelijk fenomeen, zo goed als verdwenen. Karakters zijn zwaar geabstraheerd, verwijzen naar abstracte begrippen, zijn losgezongen van hun oorspronkelijke betekenis. Er zijn ook talloze karakters die in combinatie met een ander karakter betekenis krijgen maar los geschreven in het geheel niks meer betekenen. Kortom, de pictorale achtergrond en daarmee een gemakkelijke herkenning van een karakter is zo goed als verdwenen. Chinees is onleesbaar. Het schrift moet worden aangeleerd. Voor beginners, maar ook voor veel Chinese kinderen is dit een ware beproeving. Er zijn zo’n twintigduizend karakters. Waar te beginnen?
Chineasy gaat terug naar de basis, de pictorale betekenis herleeft en de karakters vertellen als zodanig hele verhalen. De acht hierboven beschreven basiskarakters heeft ShaoLan met behulp van een intelligent computerprogramma weten te bepalen: het zijn veel voorkomende karakters die in combinatie met andere karakters een veelheid van betekenis kunnen genereren. Verder zijn de karakters behoorlijk gestileerd, oftewel vereenvoudigd naar hedendaagse maatstaven, wat de leesbaarheid vergroot. Het Chinese schrift doet, ook als het drukwerk betreft, qua vormgeving aan alsof het met kwaststreken is aangebracht. De kalligrafische oorsprong is behouden. Chineasy laat die sierlijke, typisch Chinese, kalligrafische vorm los. Dat werkt: voor de meeste mensen hier zien Chinese tekens er doorgaans uit als een dansend en dwarrelend abstract patroon. Chineasy is helderder.
De lijnen zijn overal even dik. Het geheel oogt geometrisch. Een aanpassing die doet denken aan de overstap naar schreefloze modernistische typografie. We zijn er nu aan gewend, maar ook hier was het loslaten van het handschrift en de introductie van gestandaardiseerde drukletters zonder schreven revolutionair. Lettertypes als Futura en Helvetica waren symbool voor een nieuw tijdperk, voor het geloof in vooruitgang en een universele vormentaal. Chineasy slaat zo’n zelfde slag, echter zonder bijbehorende ideologische pretenties.
Chineasy wil wel meer zijn dan enkel een aantal basiskarakters in een nieuw jasje. In het boek en in haar lezingen benadrukt ShaoLan de diepgewortelde verbintenis tussen het schrift en de cultuur. Het schrift onthult een keur van omgangsvormen, mythes en traditionele opvattingen die kenmerkend zijn voor China. De methode biedt niet alleen geinige ezelsbruggetjes om de eeuwenoude karakters te herkennen, het zou ook de sleutel zijn tot de voor westerlingen vrij onbegrijpelijke Chinese cultuur, die rabiaat hiërarchisch is. ShaoLan gebruikt haar positie als succesvolle en vrijgevochten zakenvrouw om de in het schrift verankerde ondergeschiktheid van de vrouw fijntjes aan het licht te brengen. Dat doet ze (dan weer heel Aziatisch) niet met verbeten woede, maar met een grote glimlach (en op torenhoge hakken). ShaoLan introduceert het karakter ‘vrouw’ als sleutelkarakter voor een aantal vrij negatieve vervolgkarakters, alsof ze een mop vertelt. Schrijf twee keer vrouw en je krijgt: ruzie (in China is het altijd vrij gebruikelijk geweest om als pasgetrouwd stel bij de familie van de man in te trekken, en zoals iedereen weet: meerdere vrouwen onder één dak geeft geheid heisa). Het karakter vrouw in drievoud: overspel.
Overigens is ShaoLan niet de enige die dit heeft opgemerkt. Ook in China zelf zijn vrouwengroepen actief die de vastgeroeste sekseongelijkheid, weerspiegeld in de taal, willen aanpakken. Vrijwel de meeste karakters die ‘vrouw’ als sleutelkarakter hebben duiden op iets negatiefs. Behalve dan het woord ‘goed’, dat wordt gevormd door een vrouw met een zoon. Kortom: een vrouw is een last, maar zodra zij een zoon baart is alles weer in orde. De vrouwengroepen in China hebben tot nog toe geen succes. Het schrift blijft ongewijzigd.
Chineasy is een fantastisch vormgegeven en aantrekkelijke ‘China-studie light’, die het hier opmerkelijk goed doet. Chineasy is genomineerd in de categorie Life-Enhancer of the Year voor de Wallpaper Design Awards. Hiermee weet de methode zich op gelijke voet te plaatsen met Google Glass (nog niet beschikbaar op de markt, maar door Wallpaper eveneens alvast als life-enhancer bestempeld). Vooral in kunst- en designkringen doet Chineasy het goed. De methode is onlangs Design of the Year 2014 van het Londense Design-museum geworden.
Taalkundigen en sinologen zijn kritischer. Sinolinguïst Jeroen Wiedenhof vindt dat de methode volledig voorbijgaat aan de essentie van taal: namelijk de verbinding tussen uitspraak en betekenis. En uitspraak is essentieel in China. Het Chinees is een toontaal en dat maakt het voor leken moeilijk. Woordbetekenis is afhankelijk van toonhoogte. Het Mandarijn, de officiële taal die in heel China wordt onderwezen, is nog het eenvoudigst. Het Mandarijn onderscheidt vier toonhoogtes, het Kantonees negen.
De kritiek van Wiedenhof is niet helemaal terecht. Ieder karakter wordt in Chineasy in viervoud weergegeven: het karakter aangevuld met illustratie, het karakter zonder illustratie, de Engelse vertaling en een notering in Pinyin. Pinyin is standaard-Mandarijn, fonetisch weergegeven. De verschillende toonhoogtes krijgen een cijfertje achter de klank. De transcriptie wordt veel gebruikt: Chinezen mailen en sms’en in Pinyin. Het is ook een hulpmiddel op Chinese basisscholen om woordjes te leren.
Het is wel zo dat Chineasy een sterke focus heeft op het schrift. Daar zijn meerdere redenen voor te bedenken. Het schrift is al eeuwenlang de verbindende factor in de Chinese gebieden. Er worden wel veertien talen gesproken, die je als dialecten kunt beschouwen, maar die in feite net zo veel van elkaar kunnen verschillen als Nederlands en Deens. Een Chinees uit het noorden kan een Chinees uit het zuiden niet verstaan. Maar, omdat het Chinese schrift niet naar klank luistert, kunnen ze wel hetzelfde schrift lezen. Daarnaast wilde ShaoLan haar kinderen de complexe, maar zeer rijke geschreven taal meegeven. De grote aandacht voor het schrift is ook een ode aan haar moeder, die kalligrafe was.
Chineasy vertelt bij ieder nieuw karakter een verhaaltje, iets over de oorsprong van het woord, een persoonlijke associatie van de auteur, een verbinding aan een spreekwoord of gezegde, of een geintje. Chineasy is geestig, kleurrijk, intelligent en stijlvol. Als toegangspoort tot het huidige China wekt Chineasy fijne verwachtingen. Heel diepgaand is het niet. De toespelingen op het seksistische karakter van het gebruik van het woord vrouw zijn misschien wel de enige kritische noot. Maar goed, wie zijn geluk wil beproeven in China kan wel wat optimisme en goede zin gebruiken. De cultuurverschillen tussen China en het Westen zijn nog steeds levensgroot. Voor wie het wil maken in China komt Chineasy goed van pas, maar eindeloos geduld en een eindeloze glimlach blijven onontbeerlijk.
Beeld: Chineasy