Het is vijf dagen na een tussentijdse verkiezing in Oeganda in december vorig jaar als de grootste oppositiepartij van Oeganda online een internationale persconferentie houdt over de uitslag. De sprekers van het National Unity Platform (nup) zijn opmerkelijk uitgelaten, zeker gezien de aanleiding: het verlies van de post van voorzitter van het district Kayunga. ‘Wat een goed teken’, zegt moderator Milton Allimadi, een in de VS wonende docent journalistiek, droogjes als ineens een copulerend stel te zien is, een beeld van een pornosite. ‘Het regime heeft maar liefst anderhalf uur nodig gehad voor het in staat was to zoombomb us.’
Het nup heeft deze verkiezingen officieel verloren, maar de nup-prominenten hebben harde bewijzen in handen van fraude. Sterker nog, ze kunnen aantonen dat Harriet Nakweede, hun kandidaat voor Kayunga, niet verloor met ruim vijfhonderd stemmen verschil, zoals de officiële uitslag luidt, maar dat ze dik won.
Dat komt het duidelijkst naar voren uit een exposé van de Nederlandse ‘doctor Nico’, oftewel de natuurkundige en risicomanager Nico Schoonderwoerd. De dag van de verkiezingen gingen nup-aanhangers naar bed ‘in de zekerheid dat Harriet had gewonnen’, omdat zij volgens de eerste, om middernacht voorgelezen tellingen zo’n vijftienduizend stemmen vóór lag, begint hij zijn bijdrage. De volgende dag was ‘iedereen met stomheid geslagen’ over de officiële uitslag, waarbij de regeringskandidaat van ruim 20.000 naar 35.803 stemmen was gesprongen, terwijl Nakweede op 35.308 zou zijn blijven steken.
Schoonderwoerd had de middag van de persconferentie alle officiële declarations of results binnengekregen, de processen-verbaal van de uitslagen in de 308 stembureaus in het district, ‘en dat maakte me als wetenschapper meteen enthousiast’, vertelt hij. Waarna hij op de bewijzen van fraude ingaat, aan de hand van een spreadsheet, waarin alle cijfers zijn ingetikt door vrijwilligers op UVote. Een speciale app, waarvan hij het geraamte ontwikkelde voor de Oegandese verkiezingen van 2021, en die in potentie kiesfraude in andere kwakkelende democratieën snel en overtuigend kan aantonen.
Het NUP en zijn leider Robert Kyagulanyi, beter bekend als de popzanger Bobi Wine, deden ook mee aan de nationale parlements- en presidentsverkiezingen van 14 januari vorig jaar. De overheidsdiensten onder president Yoweri Museveni, die sinds 1986 regeert, haalden alles uit de kast om aan de macht te blijven: leger en politie traden tijdens de campagneperiode hard op tegen nup-aanhangers, onder wie tientallen doden vielen. Campagnevoeren werd verboden, op grond van coronaregels, of onmogelijk gemaakt – behalve voor de Nationale Verzetsbeweging (nrm), de partij van Museveni zelf.
Twee weken voor de verkiezingen werden 108 leden van het nup-campagneteam gearresteerd en op de verkiezingsdag bleken talloze stembussen van tevoren gevuld te zijn met biljetten waarop Museveni’s naam al was aangekruist. Bobi Wine, zijn vrouw en nicht kregen huisarrest dat pas na elf dagen werd opgeheven. Ook werd het internet dagenlang uitgeschakeld.
Het nup diende aanklachten in wegens stembusfraude en vroeg om meer tijd, om meer bewijzen te kunnen verzamelen dan de wettelijke termijn van twee weken waarbinnen klachten over verkiezingen moeten worden ingediend. Toen het Oegandese Supreme Court dit weigerde, besloot het nup zijn aanklacht in te trekken en kwamen de officiële cijfers vast te staan – volgens welke Museveni 58,6 procent van de stemmen had gekregen.
In december in het district Kayunga lag de situatie heel anders. Opnieuw was er geweld, weer werden party agents van het nup gearresteerd en bleken op de verkiezingsdag sommige stembussen al halfgevuld toen de stemlokalen opengingen. Maar nu was het aantal stembureaus overzichtelijk klein en waren er voldoende nup-vertegenwoordigers aanwezig om aan het eind van de dag de uitslagenlijsten bij alle stembureaus te fotograferen.
Het belangrijkste verschil: het internet bleef in de lucht. Foto’s van de officiële resultaten per stembureau, met de handtekeningen van lokale functionarissen en partijvertegenwoordigers, kwamen supersnel terecht bij Bobi Wine die ze allemaal op Facebook zette. En dat is meteen de verklaring voor het enthousiasme deze decemberdag bij Schoonderwoerd en anderen: hij had de officiële uitslagen per stembureau, van de door de regering gecontroleerde nationale kiescommissie, gelegd naast die cijfers van de declarations of results en er een handige spreadsheet van gemaakt.
Op tijd een klacht indienen met harde bewijzen zal deze keer lukken. En dat heeft zin, zegt de Amerikaanse advocaat Bruce Afran, een van de sprekers. ‘De rechterlijke macht is niet honderd procent corrupt, er zijn genoeg rechters die zichzelf als onafhankelijk zien, als mensen who want to do the right thing. En zelfs een corrupte, omgekochte of bange rechter kan niet om ondubbelzinnige feiten heen.’
Afran geeft vrijwillig adviezen aan het nup. Ook stelde hij beëdigde verklaringen op over politiegeweld en marteling in Oeganda. Al drie keer zond hij zulke verklaringen naar het Internationaal Strafhof in Den Haag, om het voldoende redenen te geven om een onderzoek in te stellen naar de situatie in Oeganda. Binnenkort volgt een vierde zending. Ook als de rechters de klachten afwijzen, zal klagen zin hebben gehad, vindt hij. ‘Zo kun je de wereld laten zien dat de rechters een ondemocratisch systeem steunen.’
De eerste stap is nu harde bewijzen te laten zien. En dat, zegt Nico Schoonderwoerd, is een ‘peace of cake’. ‘De Oegandese verkiezingscommissie is lui geweest. Zo telde ik zeven stembureaus waar de nrm-kandidaat volgens de officiële lijsten precies honderd stemmen meer had dan volgens de resultaten per stembureau. Dat zijn precies twee blokken van vijftig stembiljetten die later moeten zijn toegevoegd.’
In zijn woning in Amstelveen vertelt ‘doctor Nico’ in april hoe hij de UVote-app ontwikkelde, met hulp van drie nup-sympathisanten in de VS, drie in het Verenigd Koninkrijk en één in Denemarken. ‘Ik droeg zorg voor de backend, de achterkant, mijn specialiteit’, zegt Schoonderwoerd, een lange man met een benig gezicht en een bril met grote glazen. ‘Een Oegandese programmeur in de VS ontwierp de frontend: het deel van de app dat je op je telefoon ziet.’
Tijdens de verkiezingen vorig jaar hebben de gebruikers de app niet naar behoren toegepast, maar de technologie was onmisbaar bij het analyseren van die uitslag. De weerslag ervan staat in Rigged, een tweehonderd pagina’s tellend boek dat Schoonderwoerd in mei vorig jaar in eigen beheer uitgaf. ‘Ik bleef de Kiescommissie bestoken met e-mails over wat ik allemaal aantrof, en één keer zette ze een zogenaamd échte lijst met resultaten online, om te bewijzen dat het nup nepnieuws verspreidde’, licht hij toe.
In het betreffende stembureau had Bobi Wine niet 84 stemmen gekregen, zoals het nup beweerde, maar slechts acht, zo zou de lijst ondubbelzinnig aantonen. Nepnieuws dus. ‘Wat bleek: ze hadden de vier weggekrabd, maar hadden de totalen niet aangepast. Die kwamen dus 76 stemmen hoger uit dan je zou verwachten met acht stemmen voor Bobi Wine – wat onze claim juist versterkte.’
Andere feiten in Rigged: bij 409 stembureaus was de opkomst honderd procent, wat onmogelijk is, omdat er altijd wel iemand op de lijst op reis is of overleden is. Museveni zou 95,8 procent van die stemmen hebben gekregen. Bij nog eens 924 stembureaus lag de opkomst tussen de 90 procent en 99,99 procent, in feite even onwaarschijnlijk.
Tot een paar jaar geleden wist Schoonderwoerd amper iets van Oeganda. Hij was gepromoveerd natuurkundige, had ontdekt hoe groot de concurrentie in dat vakgebied was en vond een terrein waarop hij wél ‘het slimste jongetje van de klas’ kon zijn: programmeren, met name software maken om te scrapen- het internet afgrazen op zoek naar specifieke gegevens. Hij zette onder meer de website miljoenhuizen.nl op, dat concurreerde met Funda, en die hij onlangs verkocht, en ontwierp een programma dat risicoanalyses maakt voor vermogensbeheerders. De royalty’s voor het gebruik daarvan ‘betalen de rekeningen’, zegt hij erover.
In 2014 ontmoette hij zijn huidige partner, een Oegandese ex-lerares die haar land was ontvlucht. De reden: een drive by shooting, waarbij ze in de hals werd geraakt, hoogstwaarschijnlijke omdat ze homoseksuele mannen soms een klaslokaal liet gebruiken voor veilige bijeenkomsten in dit homofobe land. Nadat ze asiel had gekregen in Nederland sloot ze zich als tegenstander van president Museveni aan bij de groep ‘nup in het buitenland’. Een website voor de diaspora was er echter niet. ‘Die heb ik toen maar gemaakt’, vertelt Schoonderwoerd.
Zo rolde hij ‘Oeganda’ in, een land dat hij nooit heeft bezocht ‘en waar ik nu waarschijnlijk niet meer in kom’. Cruciaal voor hem was het geweld tegen Bobi Wine in 2018. De popzanger annex politicus voerde campagne voor een kandidaat op de dag dat Museveni hetzelfde kiesdistrict bezocht om de regeringskandidaat te steunen. Militairen beschoten de wagen van Wine, waarbij zijn chauffeur dodelijk werd getroffen; Wine zelf vluchtte een hotel in. Het leger arresteerde hem, waarna hij dagenlang verdween.
Kort daarop produceerde het leger een aanklacht tegen Wine wegens verboden wapenbezit, en een foto vol wapens, die zogenaamd op Wine’s hotelkamer waren gevonden – een aanklacht die later geruisloos werd ingetrokken. Het was de eerste keer dat Schoonderwoerd voor Oeganda demonstreerde, bij het Centraal Station in Amsterdam. De foto van de witte man op de fiets, met een bord ‘Free Bobi Wine’ voor zich, werd talloze keren gedeeld in Oeganda. ‘Door het geweld tegen Wine nam zijn bekendheid internationaal enorm toe en ging de diaspora zich organiseren.’ Sindsdien hielp Schoonderwoerd het nup waar mogelijk en zette hij het UVote-team op dat een cruciale app voor de verkiezingen zou leveren.
Als eerste stap schreef hij een programmaatje om de 35.000 namen van de stembureaus te scrapen uit het nationale kiesregister, dat Oeganda verplicht beschikbaar stelde. Die zette hij in een database. Hetzelfde deed hij met de namen van de 136 geografische districten, de 353 kiesdistricten, de duizenden subcounty’s en de achttien miljoen kiesgerechtigden. Al die data samen vormden de backend, die de gegevens leverden voor de ‘uitklapmenu’s’ die je kon invullen wanneer je de app had gedownload op je telefoon.
Het idee was dat je op de app in korte tijd de resultaten kon invoeren van het stembureau waar je je bevond. Schoonderwoerd hield er rekening mee dat het internet zou worden uitgeschakeld. Daarom had hij een systeem bedacht waardoor je de resultaten per sms kon versturen naar een telefoonnummer buiten Oeganda: wie de app downloadde, en zijn nummer had geregistreerd, kreeg per sms een uniek token. Als later de resultaten per sms werden doorgevoerd, kwam het token mee dat duidelijk maakte dat de afzender ‘authentiek’ was.
De bekendheid van de UVote-app verspreidde zich snel, ook bij de autoriteiten: die blokkeerden Google Play waarop de app te downloaden was. Het nup zette de app vervolgens op de eigen website, vanwaar je hem ook kon downloaden. ‘In totaal is dat honderdduizend keer gebeurd en hebben we ook honderdduizend tokens verstuurd.’ De website werd vervolgens door hackers aangevallen.
Op de verkiezingsdag zelf kwam de UVotedroom niet uit. ‘Het nup had voor de meeste stembureaus vertegenwoordigers aangesteld, maar duizenden bleven er onbemand, omdat veel party agents waren gearresteerd, geïntimideerd of omgekocht’, zegt Nico Schoonderwoerd. Ook was er geen UVote-training geweest en omdat het internet uitgeschakeld was, kon de app niet meer worden gedownload.
Zodra het internet terugkwam, werd duidelijk dat de Oegandezen toch massaal bewijs hadden verzameld: via WhatsApp stroomden de telefoons van het UVote-team vol met duizenden appjes met originele uitslagen van stembureaus, afkomstig uit het hele land. Uiteindelijk konden de uitslagen van 26.000 stembureaus worden ingevoerd, om ze te vergelijken met de officiële uitslagen. Volgens Schoonderwoerd liet die analyse zien dat Bobi Wine de presidentsverkiezingen had gewonnen. ‘Iedereen was doodsbang voor stembusfraude, maar met UVote kregen ze iets in handen wat dit wellicht kon voorkomen. Dat de overheid het downloaden kennelijk wilde blokkeren, maakt het alleen maar duidelijker. Mensen vonden het fantastisch, het gaf ze hoop.’
Harriet Nakweede (41), de nup-kandidaat die haar zetel in december misliep, relativeert de rol van UVote. ‘Ik heb hem niet gedownload en weet er niet veel van. Dat wil toch wel wat zeggen’, zegt ze beeldbellend voor een metershoge papayaboom met vruchten, vlak bij haar zelfgebouwde bakstenen huis in Kayunga. ‘Maar ik heb volgende week een training met de app, omdat ik party agent zal zijn in een van de stembureaus in Omoro.’
De tussentijdse verkiezing voor de post van districtsvoorzitter van Kayunga, een soort gouverneur, was traumatisch, vertelt Nakweede. Het begon al bij de reden: districtsvoorzitter Ffeffeka Sserubugo werd hangend aan een boom gevonden, zijn nek in een strop. Zelfmoord, was de conclusie, maar Nakweede gelooft er niets van. ‘Ik heb nog met hem campagne gevoerd en uit niets bleek dat hij uit het leven zou willen stappen. Bovendien liep hij altijd met een stok, en die lag nog bij hem thuis.’
Dat de regering de post graag wilde heroveren op het nup, bleek tijdens de campagne in december. Op de laatste dag dat Nakweede met haar team campagne voerde in het district, werd de campagneauto klemgereden door pantserwagens, waarna militairen in uniform met getrokken pistool uit hun wagens kwamen en op het nup-team gingen inslaan. Ze hield er een hoofdwond aan over, op de persconferentie was het verband nog te zien.
Het geweld went nooit, zegt ze. Een dag voor het gesprek is ze met twee andere nup-leden naar het noordelijke district Omoro gereden, een rit van zeven uur, waar een volgende tussentijdse verkiezing wordt gehouden. ‘Onderweg waren we alle drie bang. Omoro ligt in het gebied waar ze de chauffeur van Bobi Wine hebben vermoord. Dus naast de angst to be rigged out via de stembus, wisten we niet of we het zouden overleven. Oppositiepoliticus zijn in Oeganda is een opoffering.’
Twee weken later, de dag na de verkiezingen in Omoro, vertelt Nakweede dat regeringspartij nrm de uitslagen deze keer niet eens hoefde te vervalsen omdat er al genoeg ‘voorwerk’ was gedaan. Zo verspreidde de nrm de boodschap in het verarmde district dat wie niet op de regering stemde ‘van regeringsprogramma’s zou kunnen worden uitgesloten’ die hen uit de armoede konden halen.
Ook werd er geld uitgedeeld. Uit onderzoek van de Sunday Monitor bleek dat twee nrm-vertegenwoordigers zeker 5,2 miljoen Oegandese shilling (dertienhonderd euro) ontvingen om uit te delen onder potentiële kiezers. ‘Is het een misdaad om mensen die naar ons komen luisteren wat te drinken aan te bieden?’ reageerde de nrm op de beschuldiging stemmen te kopen. Volgens Nakweede kregen sommige huishoudens dertigduizend shilling (7,5 euro; twee daglonen). ‘Als je het geld aannam, kon je in het stemhokje natuurlijk altijd nog een andere partij aankruisen’, zegt Nakweede, die als supervisor namens het nup op 26 mei, de verkiezingsdag, een aantal stembureaus in de gaten hield. ‘Maar in deze streek is zo veel armoede en onwetendheid, dat het de vraag is of mensen dit beseffen.’
Erger was de intimidatie. Nakweede vertelt hoe haar team van misschien tien nup’ers werden belaagd door nrm-aanhangers toen ze bij een lokaal restaurant eten wilden kopen voor hun party agents. Er waren veiligheidsmensen in burger, gezien de auto’s zonder nummerplaten waarin ze reden. ‘Ze begonnen op ons in te slaan, waarna we werden meegenomen door de politie. Daar waren we veilig, maar we konden pas na twee uur teruggaan naar de stembureaus, ongeveer toen het tellen van de stemmen begon. Wat daar in de tussentijd is gebeurd, weten we niet.’
Oeganda is overduidelijk een counterfeit democracy, een nepdemocratie, zoals politicologen Nic Cheeseman en Brian Klaas het noemen in How to Rig an Election. In hun boek passeren talloze vormen van stembusfraude de revue, van het veranderen van de grenzen van kiesdistricten, gerrymandering, en het ‘kopen’ van stemmen tot het vervalsen van uitslagen. In de meeste schijndemocratieën is er sprake van stembusfraude op meerdere fronten.
Het boek beschrijft ook allerlei pogingen om stembusfraude tegen te gaan, waaronder het zogeheten ‘parallelle stemmen tellen’ (pvt) door kiezers of leden van de oppositie. Een app als UVote, die dat heel gemakkelijk maakt, is dan ook ‘erg waardevol’, zegt Nic Cheeseman telefonisch vanuit Birmingham, waar hij politicologie doceert aan de universiteit. ‘We kunnen niet voorkomen dat een regering verkiezingen vervalst, die macht hebben kiezers niet. Maar wat we kunnen doen, is het een regerende elite moeilijker maken om te frauderen, in elke fase. Totdat een leider besluit dat frauderen hem te veel schade berokkent. In dat proces is pvt erg belangrijk. Maar dan moet je overal in het land aanwezig zijn.’
Een goed voorbeeld is Ghana, waar de oppositionele Nieuwe Patriottische Partij (npp) dit voor elkaar kreeg tijdens de verkiezingen van 2016: in elk stembureau waren er npp-vertegenwoordigers om de ‘echte’ uitslagen te registreren. Maar in Ghana is meer vrijheid dan in Oeganda, waardoor lokale verkiezingswaarnemers vrijelijk konden bewegen en gegevens konden verzamelen van 150 stembureaus verspreid over het hele land. De pvt van de oppositie en de ‘steekproef’ van de lokale waarnemers lieten zien dat de npp had gewonnen.
Vergelijkbaar waren de verkiezingen van 2021 in Zambia. Ook daar had de oppositiepartij in bijna alle stembureaus vertegenwoordigers, vertelt Cheeseman, en ook daar waren lokale, onafhankelijke waarnemers actief. Zittend president Edgar Lungu, die de oppositie op allerlei manieren had dwarsgezeten, kon niet anders dan zijn nederlaag erkennen. Een ander positief voorbeeld is Malawi. Begin 2020 bleek het Hooggerechtshof zó onafhankelijk dat het de presidentsverkiezingen van het jaar ervoor ongeldig verklaarde vanwege alle bewijzen van onregelmatigheden. Bij de re-run later dat jaar versloeg de kandidaat van de oppositionele mcp de zittende president, die volgens de uitslagen van 2019 zou zijn herkozen.
Maar Malawi en Zambia zijn uitzonderingen. De conclusie van How to Rig an Election is dat we in een ‘democratische recessie’ zitten: in 2016 waren er twee keer zoveel landen waar de democratie achteruitging dan landen die democratischer werden, stellen de auteurs in het boek, dat in 2018 verscheen. ‘Toen we ons boek schreven, zaten er autoritaire regimes in Malawi en Zambia en nu niet meer’, zegt Cheeseman. ‘Het is dus niet alleen maar doom and gloom. Maar sinds 2018 heeft de democratische neergang in de wereld zich slechts voortgezet. Dat de wereld nu alleen naar Rusland en Oekraïne kijkt, vergroot het risico dat dit ook de volgende vijf jaar niet verbetert.’
Een land dat snakt naar zo’n verbetering is Zimbabwe, dat qua geweld tegen de oppositie, gesjoemel met kiesregisters en stembussen erg op Oeganda lijkt, en waar volgend jaar weer verkiezingen plaatshebben. ‘Ik heb Zimbabwaanse sponsors van de oppositiepartij ccc, de vroegere mdc van Morgan Tsvangirai, gewezen op UVote’, zegt Prosper Simbarashe Maguchu (38), een uit Zimbabwe gevluchte mensenrechtenadvocaat die nu rechten doceert aan de VU in Amsterdam.
Nico Schoonderwoerd probeert de Zimbabwaanse ccc-leider Nelson Chamisa naar Amsterdam te halen voor het congres van de Oegandese diaspora dat hij organiseert, met een openbare avond in Pakhuis de Zwijger op 30 juni. De komst van Bobi Wine staat al vast, ‘tenminste, als hij voor zijn vertrek niet weer wordt gearresteerd’.
Na de tussentijdse verkiezingen in Omoro schreef Schoonderwoerd intussen weer eens een e-mail aan de Europese Raad in Brussel. ‘Als de EU gelooft in verkiezingen, moeten ze Oeganda veroordelen. Hun stilzwijgen heeft gevolgen’, zegt hij erover. ‘Democratie is een van de meest vergeten mensenrechten. Als er in een land geen democratie is, gaat het automatisch mis met andere mensenrechten, zoals vrouwenrechten of het verbod om mensen te martelen.’
En hoe staat het met de rechtszaak over de stembusfraude in Kayunga? Op 30 mei zou de zaak eindelijk voorkomen, maar op verzoek van de advocaat van Museveni’s nrm en de nationale kiescommissie is de rechtszitting uitgesteld tot 4 juli, vertelt Nakweede gelaten vanuit Kayunga: ‘Ze zoeken nu naar een vormfout omdat ze weten dat het bewijs te sterk is.’
De hoop op dappere rechters die ‘het goede doen’ heeft ze inmiddels laten varen. ‘Ik geef onszelf twintig procent kans dat we die zaak winnen. Museveni zei in december dat de regeringspartij altijd “het laatste woord” heeft, en dat niemand dat kan veranderen, al gaat die “twintig uur dansen”.’
Maar ook als het nup de rechtszaak verliest, wint het nup, zegt ze. ‘Want dan hebben we, voor iedereen zichtbaar, de dictator ontmaskerd.’