Als er een hoos van kritiek komt op een Haagse maatregel is een politicus vaak geneigd te zeggen dat er een communicatieprobleem is en de bekritiseerde maatregel alleen een betere uitleg behoeft. Dat wekt wrevel en argwaan. Beter uitleggen impliceert dat de critici het niet goed zien en de politicus met het geven van wat meer achtergronden, beweegredenen en details die lastpakken er wel van zal weten te overtuigen dat ze het bij het verkeerde eind hebben.
Toen direct na de presentatie van het regeerakkoord het premieoproer uitbrak, was beter uitleggen ook de eerste verdedigingslinie van coalitiepartners vvd en pvda. Die linie bleek echter al snel onhoudbaar. Binnen de vvd was alleen beter uitleggen niet voldoende.
De nivelleringsdrift die uit de inkomensafhankelijke ziektekostenpremie sprak, was veel liberalen een doorn in het oog. De liberale achterban vond dat nivelleren erger dan destijds het gaan regeren met gedoogsteun van de pvv. Moet de conclusie hieruit zijn dat de portemonnee bij de vvd belangrijker is dan niet in geld uit te drukken principes? Dat de partij van Geert Wilders groepen in de samenleving wegzet en discrimineert, leidde in 2010 immers niet tot oproer in de partij. Of zouden er vvd-politici zijn die geloven dat die gedoogconstructie toen gewoon beter is uitgelegd?
De doorn in het regeerakkoord is snel uit het oog gehaald. De vervangende maatregel, het terugdraaien van voorgenomen belastingverlagingen, werkt echter nog steeds nivellerend, ook al is het dan in iets mindere mate. De uitleg daarover slaat nu wel aan bij veel vvd-leden. Afgelopen zaterdag op het vvd-congres klapten die zelfs voor zichzelf toen partijleider Mark Rutte de zaal voorhield dat in elke liberaal een sociaal hart schuilt. Dat sociale hart houdt er volgens Rutte rekening mee dat mensen met lagere inkomens door de bezuinigingen op allerlei regelingen en voorzieningen het hardst worden getroffen en daarom tegemoet moeten worden gekomen in hun inkomen.
Had het premieoproer voorkomen kunnen worden als de uitleg van Rutte, en andere vvd-politici, eerder en duidelijker was geweest? Was het oproer inderdaad slechts het gevolg van een communicatieprobleem? Of was toch ook de mate van nivellering te groot voor de liberale achterban?
Wat Rutte op het congres in ieder geval niet expliciet uitlegde, was dat de vermaledijde inkomensafhankelijke ziektekostenpremie óók tot interne kritiek had geleid omdat het in de liberale idee over de gezondheidszorg een vreemde eend in de bijt is. Een dergelijke premie hoort in een sociaal-democratische aanpak van de zorg thuis. In de zorg die de pvda voor ogen staat, wordt niet geconcurreerd. Niet alleen niet door zorgverzekeraars – die dat door de inkomensafhankelijke ziektekostenpremie ook bijna niet meer konden – maar eveneens niet door ziekenhuizen en artsen.
Liet Rutte die uitleg achterwege, omdat het dan te veel leek alsof hij had zitten slapen tijdens de onderhandelingen met de pvda? Hij had namelijk niet alleen ingestemd met nivelleren, maar ook met een stap weg van de door liberalen zo gewenste marktwerking in de zorg. Of kwam Rutte er niet mee om er bij de pvda niet te veel in te wrijven dat met het schrappen van de premie de sociaal-democratische aanpak van de zorg verder weg in plaats van dichterbij is gekomen? Dat laatste zou getuigen van consideratie met de coalitiepartner, want daar realiseren ze zich dat. Al zeggen ze dat liever niet hardop. Dan zou te duidelijk blijken dat de pvda bij het aanpassen van het regeerakkoord méér heeft weggegeven dan alleen wat nivellering.
pvda-partijvoorzitter Hans Spekman had het nivelleren enige weken geleden nog een feestje genoemd. Dat had de pvda toch maar mooi binnengehaald, wilde hij daarmee zeggen, een triomfalisme dat door zijn partijleider Diederik Samsom niet op prijs werd gesteld. Maar bij de vvd is niet iedereen Spekmans uitlating vergeten. Op het vvd-congres kreeg Rutte vanuit de zaal de vraag voorgelegd of hij kon uitleggen waar in het regeerakkoord met de pvda het vrijheidsfeestje school voor de liberalen.
Even haperde toen de vlotte spreker die Rutte is. Dat was niet om net zoals collega-partijleider Samsom niet te triomfantelijk te willen doen. In zijn antwoord kwam Rutte niet veel verder dan het verbod voor gemeenten om nieuwe ambtenaren aan te stellen die homohuwelijken weigeren te sluiten, en de verdere stappen die zullen worden gezet op het terrein van embryoselectie. Er was geen vvd’er in de zaal die daarvoor met gejuich op de stoelen ging. Vindt de achterban deze maatregelen onvoldoende voor een liberaal feestje omdat in het geseculariseerde Nederland ook veel niet-vvd’ers daar voor zijn of interesseert dit soort zaken die achterban niet?
Het leek vooral een combinatie van beide en samen met Rutte’s hapering doemde daardoor ineens een probleem op bij de vvd. Een leegte. Rutte is er trots op dat zijn nieuwe regering orde op zaken gaat stellen bij de overheidsfinanciën, maar fors bezuinigen is geen reden voor een feestje. Streng zijn voor migranten kan bogen op veel bijval bij de liberale achterban, maar ook dat is een weinig feestgeniek onderwerp, net zo min als de harde aanpak van criminaliteit.
De vragensteller wilde een feestje rondom de V van vrijheid in de naam van zijn partij, rondom een immaterieel politiek ideaal. Dat feestje is er niet.
De vvd zal zich daarom moeten bezinnen op de vraag waar vrijheid anno nu voor staat. De ervaring leert dat als een politieke partij niet blijft nadenken over haar uitgangspunten dat zich vroeg of laat tegen haar keert. Dan wordt ze een machtspartij. Kijk hoe voormalig coalitiegenoot cda moeite heeft met uitleggen waar de C in haar naam voor staat. Beter uitleggen is dus niet altijd een slechte verdedigingslinie. Maar je moet als partij dan wel weten wat je verdedigt.