In het Groningse Marum werden op 3 mei 1943 vijftien man en een joch geëxecuteerd, tijdens de April-meistaking die uitbrak bij Stork en die zich razendsnel over het land verspreidde. Aanleiding: de oproep tot tewerkstelling in Duitsland van de driehonderdduizend voormalige soldaten van het Nederlandse leger. De grootste staking uit de oorlog met rond een half miljoen deelnemers. Toch lijkt die geen plek te hebben in het collectief geheugen. De eerste verdienste is dat de makers van Staken op leven en dood die omissie willen herstellen en daar, in mijn ogen, behoorlijk in slagen. Mede door ambitieuze aanpak: niet alleen traditionele documentairemiddelen (interviews, archiefmateriaal, locatiebezoeken), maar ook veeleisende animatie en nagespeelde scènes.
In de eerste van de drie afleveringen valt meteen het aantal plaatsen op waar de televisie zelden komt. Naast steden als Hengelo, Heerlen en Eindhoven ook Nieuwe Pekela, Blauwhuis, Musselkanaal en dus Marum. Dat is raak en tegelijk een soort, banaal gezegd, bbb-achtige gerechtigheid, want het spiegelt de verbreiding van het protest tot in de haarvaten. Het maakt voelbaar hoe genadeloos Rauter, hoofd SS en politie in Nederland, elke vorm van protest te lijf ging: tweehonderd doden, honderden in het strafkamp. En het maakt voelbaar hoe gigantisch de impact van zulke represailles juist in kleine gemeenschappen is geweest: ‘Mem, ze schieten ze allemaal dood!’ En mem zag het met eigen ogen, vaatdoek in de hand – zestien – we zien het haar vertellen op archiefbeeld.
Sterk ook hoe levendig de herinnering aan slachtoffers wordt gehouden. Het portret van een jonge vrouw, op de dag van haar verloving zwaargewond (doordat ze voor haar feestelijk huis zat) en daarna geëxecuteerd, wordt nog door familieleden gekoesterd. Sterk ook het naam geven aan onbekende helden. Heldinnen. Stork-telefoniste Femy Efftink belde op eigen initiatief alle toeleverende en afnemende bedrijven: staak! Met resultaat. Van lof wilde ze nooit weten. Spoorwegen-telefoniste G. Hekket belde alle stations: staak! Vergeefs, want de NS eisten opdracht van Londen en Londen wist nergens van. Ze werd veroordeeld tot vijftien jaar tuchthuis en nam na de oorlog nooit meer de trein. Mevrouw Philips, wier Frits werd opgepakt om de dans daarna maar net te ontspringen, verblufte de Duitse arrestatieploeg in ongehoord koelbloedige bewoordingen.
Er zijn veel meer rake passages en inzichten en zowel Ad van Liempt als wijlen Loe de Jong komt voorbij. Toch wringt er soms iets. Presentator Erik Dijkstra, toch al zelden ontevreden met eigen gelijk en prestatie, benadrukt dat hij als eerste de bekentenis van een bejaarde ooggetuige kreeg. En hem als laatste interviewde, want overleden. Tja. De druppels bloed uit een bestelwagen met lijken in een reconstructie – niet doen, zou ik zeggen. Smaakkwestie. Zou de staking vergeten zijn, want niet grootstedelijk en dus bescheiden?
Kees Schaap (regie), Erik Dijkstra (presentatie), Staken op leven en dood, BNNVara, drie delen, vanaf maandag 24 april, NPO 2, 22.15 uur