President Donald Trump pochte vier jaar geleden nog iemand neer te kunnen schieten in het centrum van New York zonder dat een haan ernaar zou kraaien. Vergeleken met zijn Filipijnse evenknie is dat kinderachtige bluf. ‘Drie maanden geleden nog vermoordde ik een stuk of, hmm… drie mensen?’ In zijn gezicht vertrekt geen spier, zijn ogen staren ijskoud in de richting van interviewer Maria Ressa, die hij enkele minuten daarvoor heeft gewaarschuwd: ‘Ik heb je gezegd dat je mij moest ontlopen. En tegen alle Filipijnen zeg ik: als ze mij niet kiezen, zal het bloederig worden.’
Rodrigo Duterte is op dat moment campagne aan het voeren voor het presidentschap dat hij later zal winnen. Zijn verkiezingsbelofte is simpel, de straten zullen schoongeveegd worden. Vlak na zijn inauguratie beklimt hij een podium in Manilla en belooft opnieuw: ‘Als je in drugs handelt, dan zul je in de komende jaren ergens een keer een fout maken. En zodra je die fout maakt, kom ik je vermoorden.’ Drie uur later wordt het eerste lichaam gevonden, een paar wijken verderop.
De oorlog is begonnen en een jaar later zitten Duterte en Ressa opnieuw tegenover elkaar voor opnieuw een interview. Zij speelt handig in op zijn machismo door te zeggen: ‘Een jaar geleden spraken wij elkaar en in de tussentijd heeft u alles gedaan wat u heeft beloofd.’ Hij ontdooit iets, glimlacht en wil ook iets van haar weten. Hoe kon het dat Rappler – het journalistieke onderzoeksplatform van Maria Ressa – correct had voorspeld dat hij zou gaan winnen?
‘Sociale media’, antwoordt Ressa meteen. Zijn mondhoek krult heel kort op, dan kijkt hij weg van de camera en zegt: ‘It’s a powerful thing.’
A Thousand Cuts, de documentaire van regisseur Ramona Diaz, toont zowel de verwoestende als de helende kracht van data en sociale media. Het zijn de wapens van twee tegenpolen die als in een western om elkaar heen draaien. De fascistische president aan de ene kant en Ressa met een groep van voornamelijk vrouwelijke onderzoeksjournalisten aan de andere. Zij brengen de drugsoorlog in kaart die hij heeft ontketend, door elk vermoord slachtoffer een naam en een gezicht te geven. Veelal jonge mannen en vrijwel altijd illegaal vermoord door agenten die zich gesteund door hun president als cowboys gedragen. Het officiële dodental ligt niet op enkele duizenden, zoals de overheid zegt, maar boven de twintigduizend.
Niet alleen verslaan Ressa en haar team de oorlog op straat maar ook de strijd om ‘het narratief’. Alle negatieve sociale-mediareacties die binnenstromen op de verhalen die Rappler schrijft, verzamelen ze om aan te tonen dat ze niet alleen afkomstig zijn van gezagsgetrouwe burgers, maar van desinformatie-accounts. Juist in de Filipijnen is het effect daarvan groot, het is het volk met de meeste schermtijd ter wereld (dagelijks tien uur). Ressa begrijpt dan ook snel dat het geen zin heeft om keer op keer kleine onwaarheden te bevechten, maar dat ze de algoritmes in kaart moet brengen, het web van leugens moet laten zien.
Kijkend naar de eindeloze stroom haatberichten ontstaat er een gesprek tussen Ressa en haar medewerkers: wat is vrije meningsuiting en wat is haatzaaien? Een debat dat zeker niet alleen in de Filipijnen actueel is. Inmiddels weten we dat het beruchte datagedreven campagnebedrijf Cambridge Analytica de Filipijnen beschouwde als laboratorium voor de rest van de wereld. ‘Mensen mogen protesteren op onze stoep en daar mag zelfs toe worden opgeroepen’, onderwijst Ressa een jonge medewerker. ‘Maar ze gaan de fout in door hun volgers niet af te remmen wanneer ze met geweld dreigen, maar het aanmoedigen. Dat is grond voor Facebook om het offline te halen.’
Het meest frustrerend als kijker is om te zien hoe elke gewonnen slag door Ressa ontaardt in een nieuwe strijd. Wanneer ze aantoont hoe trollenlegers en desinformatie worden ingestoken door de regering zijn er altijd wel knappe popzangeressen en vrolijke influencers die betaald door het Duterte-regime de online oorlog voortzetten, trots noemen zij zichzelf trollen en patriotten. Zo verschuift het strijdtoneel steeds naar een hogere abstractie, waarbij het voor de gewone Filipijn steeds ingewikkelder wordt om nep en echt van elkaar te scheiden.
Terwijl de taal van Duterte verhardt – hij scheldt journalisten uit voor bitches en leugenaars en noemt ze staatsgevaarlijk – lijkt de altijd lachende hoofdredactrice nergens last van te hebben. Het meest fascinerend is om te zien hoe Ressa zelf bekwaam wordt in het spel om de beeldvorming. Op hotelkamers oefent ze op toespraken die steeds vaker gaan over hoop en liefde, ze weet inmiddels precies waar ze dan haar stem moet laten overslaan.
Hoe goed ze daarin is geworden, zien we in een korte scène die toont hoe ze na terugkomst uit Washington D.C. landt in Manilla en direct wordt ingerekend. Eenmaal buiten spreekt ze geëmotioneerd: ‘Het is de zevende keer dat ik borg heb betaald, het is de zevende keer dat ik ben gearresteerd. Terwijl het duidelijk is dat ik geen vluchtgevaar ben, ik ben zelf naar huis teruggevlogen. Dit zijn niet de Filipijnen die ik kende, het land dat ik mijn thuis noem.’ Ze loopt verdrietig weg in de richting van een auto en eenmaal buiten het zicht van de camera’s slaat haar stemming om. ‘Was het té veel?’ vraagt ze opgewekt aan een collega. ‘Heb ik te veel gezegd?’
Idfa-favorieten van De Groene
De Groene/IDFA-dag gaat helaas vanwege de coronamaatregelen niet door. Wel heeft de redactie favoriete documentaires geselecteerd die gedurende het festival, van 18 november tot 6 december, te zien zijn. Bekijk het volledige programma van deze Groene-favorieten hier. Kaarten voor zowel het reguliere IDFA-programma als de Groene- favorieten kunnen vanaf donderdag 12 november via een MyIDFA-account besteld worden. Het is wel zaak om daar snel bij te zijn, want de online vertoningen hebben vaak een limiet van duizend kijkers.