Het verhaal van Lourens en Madagascar komt voort uit een journalistiek-historisch onderzoek naar de vroegste Nederlandse betrokkenheid bij slavernij en slavenhandel, dat Leendert van der Valk uitvoerde voor De Groene Amsterdammer. Het project werd financieel ondersteund door het Fonds Bijzondere Journalistieke Projecten.

Aanvankelijk spitste het onderzoek zich toe op de aankomst van 130 Afrikanen in Middelburg in 1596 (deel II van deze publicatie). In een van de geraadpleegde boeken, De slavernij in oost en west (2020), noemt historicus Matthias van Rossum Lourens en Madagascar, waardoor het project werd uitgebreid met dit verhaal.

Dienke Hondius, historicus aan de Vrije Universiteit, gaf advies bij dit verhaal en bracht De Groene in contact met masterstudent geschiedenis aan de VU Isa Pihlajamaa. Zij hielp met het uitpluizen van het verhaal van Lourens en Madagascar. De citaten en vrijwel alle informatie over de twee jongens komen uit de verslagen van de Eerste en Tweede Schipvaart die zijn gebundeld in uitgaven van de Linschoten-Vereeniging:

De Eerste Schipvaart der Nederlanders naar Oost-Indië onder Cornelis de Houtman, 1595 - 1597. Deel 1. Bezorgd door G. P. Rouffaer en J.W. IJzerman, 1915.

De Eerste Schipvaart der Nederlanders naar Oost- Indië onder Cornelis de Houtman, 1595 - 1597. Deel 2. Bezorgd door G.P. Rouffaer en J.W. IJzerman, 1925.

De Eerste Schipvaart der Nederlanders naar Oost- Indië onder Cornelis de Houtman, 1595 - 1597. Deel 3. Bezorgd door G.P. Rouffaer en J.W. IJzerman, 1929.

De Tweede Schipvaart der Nederlanders naar Oost- Indië onder Jacob Cornelisz. van Neck en Wybrant Warwijck, 1598-1600. Deel 1. Bezorgd door J. Keuning. 1938.

De Tweede Schipvaart der Nederlanders naar Oost- Indië onder Jacob Cornelisz. van Neck en Wybrant Warwijck, 1598 - 1600. Deel 2. Bezorgd door J. Keuning. 1940.

De Tweede Schipvaart der Nederlanders naar Oost- Indië onder Jacob Cornelisz. van Neck en Wybrant Warwijck, 1598 - 1600. Deel 3. Bezorgd door J. Keuning. 1942.

De Tweede Schipvaart der Nederlanders naar Oost- Indië onder Jacob Cornelisz. van Neck en Wybrant Warwijck, 1598 - 1600. Deel 4. Bezorgd door J. Keuning. 1944.

De Tweede Schipvaart der Nederlanders naar Oost- Indië onder Jacob Cornelisz. van Neck en Wybrant Warwijck, 1598 - 1600. Deel 5, 1ste stuk. Bezorgd door J. Keuning, 1947

De Tweede Schipvaart der Nederlanders naar Oost- Indië onder Jacob Cornelisz. van Neck en Wybrant Warwijck, 1598 - 1600. Deel 5, 2e stuk. Bezorgd door J. Keuning, 1949

De Tweede Schipvaart der Nederlanders naar Oost- Indië onder Jacob Cornelisz. van Neck en Wybrant Warwijck, 1598 - 1600. Deel 5, 3e stuk. Bezorgd door C.E. Warnsinck-Delprat. 1951.

De publicaties zijn te vinden via: www.linschoten-vereeniging.nl

Ook geraadpleegd:

De Eerste Schipvaart der Hollanders naar Oost-Indië 1595-1597, door J.C. Mollema, 1936.

De schatting van 660 tot 1,1 miljoen slaafgemaakten in VOC-gebieden komt uit het boek Kleurrijke tragiek (2015) van Matthias van Rossum

De nieuwe database met Aziatische slavernij waaraan gewerkt wordt is Exploring Slave Trade in Asia (ESTA):

De als leidend beschouwde database voor Trans-Atlantische slavernij is te vinden op www.slavevoyages.org

De term ‘incidental slave trade’ werd in 1972 voor het eerst gebruikt door Piet Emmer

Het citaat uit Itinerario komt uit het hoofdstuk ‘De VOC, van Amsterdam naar Azië’ van Van Rossum, in Slavernij in oost en west (2020).

De stukken uit de kerkenraad die Mark Ponte raadpleegde zijn te vinden in het in het Stadsarchief Amsterdam, in het Archief van de Hervormde Gemeente. Inventarisnummers 376 (kerkenraad) en 379 (classis).
Inventarisnummer 371, scans 1.3, start 80
Inventarisnummer 379, scans 1.1.1, start 130
Inventarisnummer 379, scans 1.1.1, start 150
Inventarisnummer 379, scans 1.1.2, start 10

Over het woordenboek van Frederik de Houtman verscheen in 2000 het boek Wie komt daar aan op die olifant van Nicoline van der Sijs.

In het origineel Spraeck ende woord-boeck inde Maleysche ende Madagaskarsche talen van Frederick de Houtman uit 1603 is te lezen dat hij gebruikmaakt van een ‘ingezetene’ uit de Antongilbaai, en: ‘De gegevens over de taal of de woorden van het Malagasi zijn mij geleverd door een ingezetene van het eiland, die al goed Nederlands sprak omdat hij wel vier jaar op onze schepen gevaren had’ (vertaling Van der Sijs). Dat moet op het moment van zijn schrijven Lourens of Madagascar zijn geweest, beiden voeren minstens vier jaar. Zij kwamen echter uit de St. Augustijnsbaai, dus vergiste De Houtman zich duizend kilometer. In het woordenboek noteerde hij overigens ook vertalingen voor ‘slaaf’ en ‘mensen vangen’.

Hoe het leven van Lourens en Madagascar verder verloopt, moet nog verder worden uitgezocht. In het eerste boek over de Eerste Schipvaart (Rouffaer en IJzerman, 1915), staat in een voetnoot: ‘beiden bewezen later nog menigen dienst’. Of dit op meer gebaseerd is dan hun deelname aan de Tweede Schipvaart is vooralsnog niet duidelijk. De zoektocht door archieven gaat voort.

Leeslijst vroege slavernij

In aanvulling op de toegelichte bronnen bij de twee verhalen is voor achtergrondinformatie gebruikgemaakt van diverse boeken en artikelen. Hieronder de belangrijkste.

Boeken (gerangschikt op publicatiedatum):

  • De opkomst van het Nederlandsch gezag in Oost-Indië. J.K.J. de Jonge. Delen 1 t/m 4 (1862)
  • Balthasar de Moucheron: Een bladzijde uit de Nederlandsche handelsgeschiedenis tijdens den tachtigjarigen oorlog. J.H. de Stoppelaar (1901)
  • Nederlandsche historisch-geografische documenten in Spanje. F.C. Wieder (1915)
  • Rotterdam Welvaren 1550-1650. R. Bijlsma (1918)
  • Johan van der Veken en zijn tijd. J.H. Kernkamp (1952)
  • The Dutch in the Caribbean and on the Wild Coast 1580-1680. Cornelis Goslinga (1971)
  • Dutch Primacy in World Trade 1585-1740. Jonathan I. Israel (1989)
  • Zeeland en de opkomst van de Republiek. Victor Enthoven (1996)
  • Nederlanders in West-Afrika 1600-1650. Klaas Ratelband (2000)
  • Riches from Atlantic Commerce. Dutch Transatlantic Trade and Shipping, 1585-1817. Onder redactie van Johannes Postma en Victor Enthoven (2003)
  • Zwarte peper, scheurbuik. Kinderen op reis met de Verenigde Oost-Indische Compagnie. Vibeke Roeper (2003)
  • Central Africans, Atlantic Creoles, and the Foundation of the Americas, 1585-1660. Linda M. Heywood en John K. Thornton (2007)
  • The Dutch in the Atlantic Slave Trade. 1600-1815. Johannes Postma (2008)
  • Alle streken van het kompas. Maritieme geschiedenis van Nederland. Onder redactie van Maurits Ebben (2010)
  • Slavernij: Een Geschiedenis. Dirk J. Tang (2013)
  • Daar werd wat gruwelijks verricht. Slavernij in Nederlands-Indië. Reggie Baay (2015)
  • Kleurrijke tragiek: De geschiedenis van slavernij in Azië onder de VOC. Matthias van Rossum (2015)
  • Roofstaat: Wat iedere Nederlander moet weten. Ewald Vanvugt (2016)
  • Tussen honger en zwaard: Nederlands Atlantische rijk in de zeventiende eeuw. Wim Klooster (2018)
  • Geschiedenis van de Nederlandse slavenhandel. P.C. Emmer (2019)
  • De slavernij in Oost en West: Het Amsterdam onderzoek. Onder redactie van Pepijn Brandon, Guno Jones, Nancy Jouw en Matthias van Rossum (2020)
  • Zwart in Rembrandts tijd. Museum het Rembrandthuis (2020)
  • Het koloniale verleden van Rotterdam. Onder redactie van Gert Oostindie (2020)
  • African Europeans: An Untold History. Olivette Otele (2020)
  • De geschiedenis van de Nederlandse slavernij in een notendop. P.C. Emmer (2021)
  • Nederlands slavernijverleden: Historische inzichten en het debat nu. Henk den Heijer (2021)
  • Slavernij en beschaving: Geschiedenis van een paradox. Karwan Fatah-Black (2021)

Artikelen (alfabetisch op achternaam auteur):

  • Catia Antunes & Filipa Ribeiro da Silva (2012). Amsterdam Merchants in the Slave Trade and African Commerce, 1580s-1670s. (Tijdschrift voor sociale en economische geschiedenis 2012, nr 4.)
  • Pepijn Brandon (2020). The Political Economy of Slavery in the Dutch Empire (Zeitschrift für Globalgeschichte und vergleichende Gesellschaftsforschung 30 (2002): 581-599)
  • Piet Emmer (1972). The History of the Dutch Slave Trade. A Bibliographical Survey. (The Journal of Economic History , Sep., 1972, Vol. 32, No. 3 (Sep., 1972), pp. 728-747)
  • Karwan Fatah-Black en Matthias van Rossum (2014). Slavery in a >>Slave Free Enclave<<? Historical Links Between the Dutch Republic, Empire and Slavery, 1580s-1860s. Werkstattgeschichte / Heft 66–67 (2014).
  • Dienke Hondius (2005). Afrikanen in Zeeland, Moren in Middelburg. (Zeeland. Vol. 14, no. 1, 2005, p.13-24)
  • Dienke Hondius (2008). Black Africans in Seventeenth-Century Amsterdam. (Renaissance and Reformation, 2008 Vol 31, No. 2)
  • Dienke Hondius (2011). Access to the Netherlands of Enslaved and Free Black Africans. (Slavery and Abolition, 32:3, 377-395)
  • Mark Ponte (2020). De eerste zwarte Amsterdammers. (Geschiedenis Magazine, nr 7 oktober 2020)
  • Filipa Ribeiro da Silva (2014) African islands and the formation of the Dutch Atlantic economy: Arguin, Gorée, Cape Verde and São Tomé, 1590-1670. The International Journal of Maritime History 1-19).
  • Matthias van Rossum en Karwan Fatah-Black (2012). Wat is winst? De economische impact van de Nederlandse trans-Atlantische slavenhandel. (Tijdschrift voor sociale en economische geschiedenis 9, 2012, nr 1)
  • Engel Sluiter (1948). Dutch-Spanish Rivalry in the Caribbean Area, 1594-1609. (The Hispanic American Historical Review , May, 1948, Vol. 28, No. 2 (May, 1948), pp. 165-196)
  • Unger, W.S. (1956) Bijdragen tot de geschiedenis van de Nederlandse slavenhandel I, Beknopt overzicht van de Nederlandse slavenhandel in het algemeen, (Economisch-historisch jaarboek, Bijdragen tot de Economische Geschiedenis van Nederland 1956, blz. 136.)
  • Rik van Welie (2008). Slave Trading and Slavery in the Dutch Colonial Empire: A Global Comparison. (New West Indian Guide / Nieuwe West-Indische Gids vol. 82 no. 1 & 2 (2008): 47-96)