Het Amerikaanse verplichte open-kamerdeur-beleid op scholen en universiteiten om misbruik van leerlingen en studenten tegen te gaan stamt al van zeker 25 jaar geleden. Hoe gevoelig het punt van onbespied samenzijn ook buiten het onderwijs ligt, viel me vorig jaar op, toen ik via internetmagazine Slate een discussie volgde over de vraag in hoeverre het toelaatbaar was dat één man en één vrouw die geen familie- of huwelijksband hebben met elkaar in een ruimte verkeren. In eerste instantie werd ik getroffen door het archaïsche karakter van de vraag. Ging het hier om 21ste-eeuws Amerika of Victoriaans Engeland? Als je hierover doordenkt, zou de populariteit van de kantoortuin ter vervanging van individuele werkkamers ook beschouwd kunnen worden als een bouwmaatregel om misbruik op de werkvloer tegen te gaan.
Verschillende mensen droegen bij aan de discussie, het was geen zaak van verlichte feministen versus verkalkte conservatieven, maar een weerslag van het onvermogen van de seksen om op een onbekommerde manier met elkaar om te gaan. Zowel vrouwen als mannen hadden moeite met de figuur ‘één-op-één in een ruimte verkeren’ en vermeden dit zo veel mogelijk om geen verdenkingen op zich te laden en zich niet te hoeven schamen. Sommige huisvrouwen mogen van hun man geen klusjesmannen of loodgieters ontvangen, wat lastig kan zijn als bijvoorbeeld de wasmachine kapotgaat. De echtgenoot moet dan een snipperdag nemen om de monteur zijn werk te kunnen laten doen. Geen denken aan dat een vrouw en een wasmachinereparateur enige tijd zonder toezicht van een derde onder één dak zouden kunnen verkeren. Dan volgt onverbiddelijk de stuff van pornofilmpjes, waar het aanbellen van gespierde vaklieden dan wel de melkboer of de glazenwasser traditioneel de opmaat vormt voor een hitsig samenzijn met willige huisvrouwen. De man van het kabelbedrijf, pakjes- en pizzabezorgers lenen zich trouwens ook prima voor die rol.
Het cliché van de aanbellende dienstverlener die zich ontpopt als verkrachter of versierder is niet alleen lustvolle fantasie. Zoiets kan daadwerkelijk gebeuren. In het pornografisch denken zijn angst en verlangen onontwarbaar met elkaar vervlochten. De meeste mannen zijn fysiek sterker dan de meeste vrouwen en als een willekeurige man het in zijn hoofd krijgt om een vrouw die de deur voor hem open doet te verkrachten kan hij daarin slagen. Vrouwen die bovengemiddeld bang zijn voor verkrachting onderschrijven een verbod op het ontvangen van aanbellende werklieden. Zo’n verbod wordt ingesteld door mannen die zich zorgen maken over verkrachters van hun vrouw, maar misschien nog krachtiger door mannen die zich zorgen maken over versierders. Dat is het pornografische element aan de situatie. Voor sommige mannen is het een groter schrikbeeld als hun vrouw vrijwillig ingaat op seksuele avances van een binnen genode monteur dan als zij door diezelfde monteur verkracht zou worden.
Het schrikbeeld van de verleidelijke vrouw vereist extreme waakzaamheid van de mannelijke echtgenoot, maar stelt ook zijn eigen mindset in een dubieus daglicht. Blijkbaar heeft de man geen enkel vertrouwen in zijn seksegenoten (allemaal potentiële verkrachters) en goedbeschouwd ook niet in zijn vrouw (altijd bereid tot een vluggertje op de keukentafel met wie zich toevallig aandient). Hier trappen we het paranoïde universum van Othello op z’n staart en wee de vrouw wier man er een soortgelijke one track mind op nahoudt. In de orthodoxe moslimcultuur wordt het probleem van aanbellende mannen, daaruit voortvloeiende onwelvoeglijkheden en de risico’s van een bezoedelde eer in de kiem gesmoord door de bewegingsvrijheid van vrouwen te beknotten. Vrouwen en meisjes mogen zich nooit in ander mannelijk gezelschap bevinden dan dat van hun echtgenoot of mannelijke familieleden.
Een dergelijke rigoureuze aanpak is erg onprettig voor vrouwen. De draconische regels werken roddels in de hand (altijd over incorrecte vrouwen, nooit over incorrecte mannen). Een belangrijke functie van roddel is om de norm duidelijk te stellen, zodat meer mensen zich conformeren, maar een roddel hoeft niet altijd op waarheid te berusten en kan ook kwaadwillend gericht zijn op het beschadigen van degene die beroddeld wordt. Of roddels nu waarachtig of gefabriceerd zijn, een omgeving waarin bovengemiddeld veel wordt geroddeld is een omgeving die in het teken staat van angst en wantrouwen.
Veel stellen, getrouwd of samenwonend, houden elkaar in een stevige wurggreep. Met iemand anders slapen dan de eigen partner zit er begrijpelijk niet in, maar sommige stellen hanteren hetzelfde verbod voor met een ander eten, in feite een nadere precisering van het verbod om zich in dezelfde ruimte te bevinden. Voor een gebonden persoon ligt er een zweem van taboe op eten met iemand van de andere sekse. Voor vrouwen meer nog dan voor mannen. Niet als dat eten in gemengde groepen gebeurt, niet als er gegeten wordt met een mannelijk familielid. Het taboe is specifiek gericht op de figuur van één man en één vrouw aan tafel. Of dat nu een keukentafel, een eetkamertafel, een cafétafel, een picknicktafel of een restauranttafel betreft maakt niet uit.
Van de Amerikaanse vice-president Mike Pence is de trotse uitspraak bekend dat hij sinds zijn trouwen nooit meer met een andere vrouw dan zijn eigen à deux heeft gegeten: geen diner, geen lunch. En zeker geen ontbijt, vul ik in gedachten aan. Tjonge! Dat is kennelijk een prestatie waar hij applaus voor verdient, anders zou hij dit niet naar voren brengen. Maar wat betekent het precies? De goede man zou uitgelachen worden wanneer hij zich op de borst zou kloppen omdat hij de afgelopen dertig jaar alleen maar met zijn vrouw had geslapen en met niemand anders, zelfs niet met z’n secretaresse. Het vanzelfsprekende hoeft niet onder de aandacht gebracht te worden.
Met samen eten ligt het anders dan met samen slapen. Het samen eten van een man en een vrouw die niet met elkaar getrouwd zijn strekt zich uit over een lang continuüm: aan de ene kant een zakenontbijt met koffie en een pro forma donut om zeven uur ’s ochtends en aan de andere kant een kaarslichtsouper als intermezzo tussen opera en de slaapkamer. Het is daarmee ten diepste ambigu. Met samen eten kun je alle kanten op. In moderne, gelijkwaardige relaties wordt dit dreigend ongemak bezworen door uitzonderingen en regelverzachtingen te maken. Wij laten elkaar vrij in onze contacten, dus natuurlijk mag je zonder wederhelft in alle onschuld met iemand van de andere sekse gaan eten. Maar lunchen heeft stiekem toch wel de voorkeur boven dineren. Lunchen geeft minder overlast voor het gezinsleven en speelt zich makkelijker onder de radar af.
Als het toch dineren wordt, krijgen oude vriend(inn)en, exen met wie op goede voet wordt gestaan, vertrouwde personen van lang geleden vanzelf groen licht, maar zo’n akkefietje moet ook weer niet te vaak aan de hand zijn. Vier keer per week met iemand anders dan je wettige partner uit eten gaan is echt te veel. En zomaar een nieuw persoon die ineens uit de lucht komt vallen? Stel, je man is een vrouw tegengekomen (of je vrouw een man) met wie hetzij op zakelijke gronden, hetzij uit motieven van sympathie hoognodig een etentje in een restaurant moet worden gehouden. Moet kunnen. Maar twee weken later nog een keer? En de maand daarna weer? Zelfs de meest laisser faire-partner zal op een gegeven ogenblik protesteren tegen aanhoudende uithuizigheid of ten minste erop aandringen om de nieuwe kennis thuis eens te komen voorstellen.
Ten voordele van Mike Pence kan worden aangevoerd dat hij niet het ouderwetse seksisme vertoont van regels die vooral voor vrouwen gelden en nauwelijks voor mannen. In prefeministische tijden (pakweg voor 1970) was het erg moeilijk voor een getrouwde vrouw om te eten met een man die niet de hare en geen familie was. Ze kreeg geen toestemming van haar echtgenoot en als ze het buiten zijn medeweten deed, moest ze uitkijken om geen bekenden tegen te komen. Betrapt worden kon tot reputatieverlies leiden. Voor getrouwde mannen gold hetzelfde, maar zij konden het zich permitteren om die regel aan hun laars te lappen.
In The Cazalet Chronicle van Elizabeth Jane Howard (een serie van vijf romans over de lotgevallen van een Engelse familie vlak voor, tijdens en na de Tweede Wereldoorlog) staat die dubbele moraal volop in de schijnwerpers. Edward, samen met zijn twee broers werkzaam in hun familiebedrijf, een houthandel, heeft een scherp oog voor vrouwelijk schoon en ontbreekt voortdurend aan de dis van het grootouderlijk huis op het platteland, waar de gezinnen van de drie broers uit veiligheidsoverwegingen zijn ingetrokken. Dringende werkverplichtingen, mede in verband met de oorlog, vereisen zijn aanwezigheid in Londen, iets waar zijn vrouw Villy alle begrip voor heeft. Een man heeft werk te doen, maar tegelijk houdt Edward tijd genoeg over om met diverse vrouwen, later met zijn maîtresse Diana, restaurants, theaters en nachtclubs te bezoeken. Dit dubbelleven houdt jarenlang stand. Edward rekt het elastiek van zijn moraal uit tot hij in een onhoudbare situatie van bigamie terecht is gekomen, heen en weer stuiterend tussen zijn familie en zijn maîtresse in een cottage op comfortabele afstand van het familiehuis, inclusief twee kleine kinderen waarvan in ieder geval één met zekerheid het zijne is. Pas dan explodeert zijn huwelijk. En dan nog scheidt hij alleen maar van zijn vrouw omdat zijn maîtresse aast op de positie van getrouwde vrouw en hem ertoe dwingt. Als het aan hem lag, was alles bij het oude gebleven – niet verbazend voor iemand die vrijuit kan kiezen met wie hij aan tafel gaat zitten.
Maar de schaamte is voor Villy als afgedankte echtgenote en niet voor Edward en zijn zegevierende minnares Diana. Een van de paradoxale aspecten van schaamte is dat als er iets schandaligs is gebeurd slachtoffers er sterker onder lijden dan daders. Het zijn de joden die zich ervoor schaamden dat ze de concentratiekampen hadden overleefd, niet de nazi’s die de kampen dreven. Bij de rechtszaken die tegen oorlogsmisdadigers zijn gevoerd hebben aangeklaagden op alle mogelijke manieren geprobeerd zich vrij te pleiten van schuld, maar het antwoord ‘oprechte (desnoods sprakeloze) schaamte’ is bij mijn weten nooit geregistreerd. Ongetwijfeld omdat aangeklaagden hun eigen gedrag niet als misdadig of normoverschrijdend zagen, maar juist als vaderlandslievend en moreel helemaal in orde. Edward schaamde zich wel een beetje, maar kon zijn gedrag rechtvaardigen met een beroep op ‘wat Villy niet weet, wat Villy niet deert’.
Het bijzondere van Mike Pence is dat hij de schaamte die in prefeministische tijden voornamelijk bij de vrouw hoorde tot de zijne heeft gemaakt. Hij zou zich schamen tegenover zijn echtgenote en tegenover het oog van de wereld als hij met een vreemde vrouw aan een of andere privé-dis werd waargenomen. Lang voordat ook maar de geringste overtreding en schuldigheid zich kunnen voordoen, heeft de schaamte over een imaginaire, potentiële scheve schaats het pleit al beslecht. Zoals een goede moslima zich dood zou schamen om met een jongen samen wiskundehuiswerk te maken. Na een periode van grotere bewegingsvrijheid voor vrouwen lijkt het toch weer moeilijker te worden voor mannen en vrouwen om op een zakelijke of vriendschappelijke manier met z’n tweeën in een ruimte te verkeren zonder dat er meteen seks achter wordt vermoed door jaloerse, wantrouwige of regelrecht paranoïde omstanders. De MeToo-beweging heeft er al toe geleid dat veel mannen zenuwachtig aan zelfonderzoek doen of ze in het verleden onbedoeld over de schreef zijn gegaan en zal er zeker toe bijdragen dat mannen in de toekomst ambigue, riskante situaties zullen vermijden.
Als samen eten al dubieus is, dan is samen slapen helemaal een no go area voor mensen die niet formeel aan elkaar gerelateerd zijn. Samen slapen is een eufemisme voor seks en daarmee eenduidig. Seksuele-voorlichtingsgesprekken tussen ouders en kinderen zijn klassieke schaamte-aanjagers. Maar het soort schaamte dat wordt opgeroepen kan ook uit een geheel onverwachte hoek komen, zoals blijkt uit het verhaal dat een vriendin me enigszins onthutst vertelde over haar tienerdochter die haar vriendje voor het eerst bij zich wilde laten slapen. De moeder, die wel begreep dat dit er een keer van moest komen, had gezegd dat er dan eerst bij de huisarts langs gegaan moest worden voor een pilrecept. Waarop de dochter verontwaardigd riep dat ‘dit helemaal niet nodig was, want het samen slapen was gewoon voor de gezelligheid!’ De moeder: ‘Ja, dat kan één of twee keer zo gaan, maar dat duurt niet eindeloos en dan kun je toch maar beter beschermd zijn voor het geval dat. Bovendien, als seks niet de bedoeling is, kan iedereen toch net zo goed in z’n eigen bed slapen?’ Dochter: ‘Jij denkt alleen maar aan seks, jij hebt echt een dirty mind!’
De moeder, die nu toch meende dat ze op haar strepen moest gaan staan: ‘Dat kan wel wezen, maar als jij niet bij de huisarts langs gaat, mag hij niet blijven slapen!’ Zo draaide dit ongemakkelijke gesprek dat ondersteunend bedoeld was erop uit dat de moeder de schaamte van een dirty mind op zich nam om de dochter de illusie van onschuldige gezelligheid te laten behouden.
Moeders die zich tegenover seksueel ontwakende dochters niet ervan af willen maken met een hypocriete feelgood-reactie – ‘Gefeliciteerd met deze mijlpaal! Ik vertrouw je! Veel plezier!’ – dreigen al gauw in de beschamende rol van Cassandra terecht te komen die overal gevaar ziet. Als moeder wil je je kinderen niet voor de voeten lopen in hun exploratie van de liefde. Hun privé-gevoelens vallen onder hun privacy en er is geen reden voor wantrouwen. Verreweg het makkelijkste zou zijn om er niets kritisch over te zeggen onder het motto ‘ik heb alle vertrouwen in de zelfbeschikking en zelfstandigheid van mijn kind’. Tieners willen zelf ook het liefst dat hun ouders zich nergens mee bemoeien.
Maar in de liefde is het niet alleen aanminnigheid wat de klok slaat. Dus waar je het in een moeder-dochter-gesprek ook over zou moeten hebben, vrees ik, is dat het niet oké is als een meisje een verliefde jongeman in haar bed noodt terwijl ze weet dat ze geen seks met hem wil. Eén keer nee zeggen is tot daar aan toe, maar niet bij de volgende afspraak weer en daarna weer. Dat is niet aardig, niet sportief en niet empathisch. Wie geen seks met iemand wil, moet niet met die persoon in bed gaan liggen. Wie met iemand in bed gaat liggen, moet niet raar opkijken als de bedgenoot seks op het menu blijkt te hebben gezet.
Ik ben me ervan bewust dat dit type waarschuwing tegen het verkeerde been van feministen is. Het politiek correcte axioma luidt dat een vrouw gedurende het uitwisselen van lichamelijke intimiteiten op elk moment nee mag zeggen en dat haar tegenspeler dan onmiddellijk moet ophouden met waar hij mee bezig is, ongeacht wat er aan het samenzijn vooraf ging. Degene die iets níet wil heeft vanzelfsprekend voorrang boven degene die iets wél wil – met deze spelregel valt een eind te komen in het sociale leven – maar dat de regel bestaat wil niet zeggen dat iedereen zich eraan houdt en het wil ook niet zeggen dat vrouwen die de regel aanroepen nooit voor spelbreker worden aangezien. Het recht om nee te zeggen geldt evenzeer voor mannen, maar omdat vrouwen een groter verkrachtingsrisico lopen beperk ik me hier tot vrouwen.
Wie tegen een vrouw zegt dat ze misschien beter niet met een man in bed had kunnen gaan liggen in plaats van achteraf te klagen dat er seks heeft plaatsgevonden maakt zich schuldig aan blaming the victim. Volgens dezelfde redenering mag je ook nooit een vrouw ervan proberen te weerhouden om in haar eentje, schaars gekleed te liften of zoveel te drinken op een feestje dat ze een ja niet meer kan onderscheiden van een nee. Of om iemand in bed toe te laten in wie ze geen zin heeft. Want die kritiek valt onder slut shaming. Het mag duidelijk zijn dat geen van deze omstandigheden een man een vrijbrief geeft om zijn zin door te zetten (als hij overgaat tot verkrachting blijft hij schuldig), maar het is dringend in het belang van de vrouw om omstandigheden te vermijden die de kans vergroten dat ze slachtoffer wordt en het lijkt me contraproductief om dat te ontkennen. Wie een fiets meeneemt die niet van hem is maakt zich schuldig aan diefstal, of die fiets nu wel of niet op slot staat. Wat niet wegneemt dat je maar beter de fiets wel op slot kunt zetten.
Toen mijn vriendin begon over anticonceptie (zwangerschap lijkt geen absurd vergezocht risico) schaamde haar dochter zich, omdat haar moeder in haar privé-zone trad door zijdelings aan seks te refereren, iets waar ze niet over wilde praten. Het is behoorlijk gênant om te moeten aandringen, alsof je als moeder je dochter zo nodig tot seks aan wil zetten. Het is ook beschamend voor alle betrokkenen om te hinten naar een scenario waarin het vriendje overweldigd door lustgevoelens het halfhartige ‘nee’ van de dochter wel eens zou kunnen overrulen. Er nog van afgezien dat het ‘nee’ dat de dochter demonstreert gaandeweg de liefdesnacht zomaar in een ‘ja’ kan omslaan. En nog extra ervan afgezien dat het vriendje misschien wel zo verstandig en welopgevoed is om een condoom paraat te hebben.
Anderzijds kunnen deze zaken beter niet aan toevallige impulsen worden overgelaten en is het goed om als vrouw de verantwoordelijkheid in eigen hand te nemen. Anticonceptie is typisch iets uit de categorie beter mee verlegen dan om verlegen en daarmee relatief het minst beladen, minst beschamende aspect van het hele gesprek. De rest is goedbeschouwd nauwelijks bespreekbaar, behalve met algemeenheden als ‘doe nooit iets tegen je zin!’ – als leefregel te abstract om bruikbaar te zijn.
Zelf heb ik ook met jongens in bed gelegen zonder dat er iets tegen mijn zin in gebeurde. Een kwestie van geluk gehad hebben met het vertrouwen van de medemens, want situaties van mannen die geen nee voor een nee nemen en vrouwen die gevaarlijke kat-en-muisspelletjes spelen doen zich voortdurend voor. Mensen die flirten trekken nu eenmaal rookgordijnen op, ze wenken en stoten weer af, ze zeggen het een en bedoelen het ander, nu eens dubbelzinnig dan weer serieus, ze sloven zich uit, ze doen pesterig of verveeld, alles om de opwinding aan te jagen en juist de onzekerheid van de uitkomst maakt de onderneming interessant. En soms gevaarlijk, omdat betrokkenen elkaar toch verkeerd begrepen bleken te hebben.
De MeToo-beweging, terecht door Time Magazine verkozen tot persoon van het jaar, kan beschouwd worden als een massale inspanning om de schaamtelast om te keren. Op het gebied van seksuele intimidatie en misbruik zijn het bij uitstek de slachtoffers die zich schamen en niet de daders. Historisch gezien was die schaamte zo sterk dat slachtoffers er liever niet mee naar de autoriteiten gingen. De kans op bestraffing van de dader was gering, terwijl eenmaal in de openbaarheid gebracht de privé-schaamte van het slachtoffer alleen maar uitdijde tot publieke schande. Het ingewikkelde van seksueel gedrag is dat het zich doorgaans in de privé-sfeer afspeelt zonder getuigen en dat het nooit eenduidig is. Een en dezelfde actie kan in de ene context opwindend en gewenst zijn en in andere omstandigheden met andere spelers in het veld afstotelijk en ongewenst. Daar komt nog bij dat deelnemers gedurende de wedstrijd en achteraf van mening en dus van regels kunnen veranderen. Niets zo volatiel als gedachtes over een seksueel treffen.
In strijd met de opvatting van moderne seksuologen dat er seksueel geen verschil is tussen mannen en vrouwen zijn in de loop van de geschiedenis vrouwen veel vaker slachtoffer geweest van opdringerige, mannelijke seksualiteit dan andersom. De MeToo-beweging is één grote afrekening met de schaamte van vrouwen over hun doorgaans verborgen slachtofferschap. Mannen die zich hebben misdragen worden alsnog geëxposeerd, vaak decennia na dato. De bedoeling van de stortvloed van aanklachten is om de schaamte te krijgen waar die hoort: weg bij de slachtoffers en op het bordje van de schuldigen.
De beweging is zeer succesvol. Vele daderkoppen zijn gerold op alle maatschappelijke terreinen en het eind is voorlopig niet in zicht. Aan de ene kant is het bevredigend als potentaten met al te veel seksueel entitlement eindelijk eens het lid op hun eigen neus krijgen. Aan de andere kant passeren er ook allerlei voorbeelden van mannelijk wangedrag de revue waar ik me niet over kan opwinden, omdat ik ze zo niksig vind. Als kind van de seventies sla ik niet zo snel achterover van een man die eens een hand op een knie probeert te leggen of een andere ongepaste manoeuvre uithaalt. Mannen worden geacht initiatieven te ontplooien en ze kunnen niet altijd honderd procent zeker zijn dat hun probeersel in goede aarde valt. De meeste mannen kunnen best worden gecorrigeerd en druipen af wanneer ze afgewezen worden. Hen jaren later de kop afhakken is een beetje een overreactie.
Maar het meest dubieuze is het eenrichtingsverkeer. Mannen die publiekelijk aan de schandpaal worden genageld hebben geen verweer tegen hun voormalige slachtoffers, omdat er geen formele rechtsgang plaatsvindt. Door de bank genomen zullen de voormalige slachtoffers wel gelijk hebben en worden deze mannen terecht geëxposeerd. Maar valselijk getuigenis afleggen, zoals de vrouw van Potifar deed toen zij Jozef beschuldigde van verkrachting, is natuurlijk ook mogelijk. Liegen zal vast alleen bij uitzondering gebeuren, maar je zult als man maar met een leugenachtig of gechargeerd MeToo-verhaal te maken krijgen. Dan ben je mooi zuur met een geknakte carrière, een bezoedelde reputatie, een nooit verjarende misdaad en eeuwige schande.
Terwijl de schaamte massaal over het net terug wordt geslagen naar het vak van de daders worden ook de bordjes van de macht verhangen. Seksuele intimidatie en misbruik gaan niet over seks maar over macht, luidt een bekend feministisch leerstuk. Op zijn beurt spreidt ook MeToo een enorme macht tentoon. Het is dezelfde macht die in orthodoxe moslimkringen wordt aangewend om vrouwen onder de duim te houden: het oog van de wereld die schande spreekt oftewel roddel. In de moslimcultuur zijn het altijd de vrouwen die zich moeten schamen, onder het MeToo-bewind zijn het de mannen.