Afgelopen juni landde het vliegtuig van president Recep Tayyip Erdogan op een vliegveld dat nog in de steigers staat. Op 29 oktober, de Dag van de Republiek, wordt Istanbul New Airport in gebruik genomen waar jaarlijks negentig miljoen passagiers terecht kunnen. Kosten: 10,5 miljard euro. Het korte bezoek in juni was een proeflanding, ‘zodat straks alles gereed is’, zei Erdogan. De landing werd live uitgezonden op tv, en bij vertrek deelde Erdogan baklava uit aan het vliegveldpersoneel.
De luchthaven in Istanbul is slechts een van de 29 nieuwe vliegvelden die onder Erdogan in Turkije zijn gebouwd. Het land kreeg de afgelopen jaren prestigeproject na prestigeproject: er kwamen mega-hogesnelheidstreinen, tunnels met drie verdiepingen, en in vier jaar tijd werden er 63 nieuwe wolkenkrabbers gebouwd. Het staatspostbedrijf ptt investeerde meer dan zeven miljard dollar om post met drones te kunnen bezorgen. Kanal Istanbul, een kanaal dat de Zwarte Zee moet verbinden met de Zee van Marmara, moet klaar zijn voor de honderdste verjaardag van de republiek in 2023.
Jarenlang maakte de Turkse economie een stormachtige groei door. Groeicijfers van zeven procent per jaar waren geen uitzondering. Door grote overheidsuitgaven steeg de werkgelegenheid en nam de consumptie toe. Turkije zette een speciaal programma op om buitenlandse investeerders aan te trekken. President Erdogan gebruikte de positieve groeicijfers tijdens zijn verkiezingscampagnes, waarbij hij het aantal nieuwe snelwegen, tunnels en vliegvelden enthousiast opsomde. Volgens de Turkse regering zagen Turken hun gemiddelde inkomen in tien jaar tijd verdriedubbelen.
Maar een groot deel van deze groei was luchtfietserij: de hoge consumptie en de megalomane projecten van de Turkse staat en bedrijven werden betaald met schuld. Turkije heeft op dit moment 148 miljard schuld in dollars en nog eens 110 miljard in euro’s uitstaan. Daar komt de schuld in lira’s nog bovenop. Nu de lira in vrije val is, worden die schulden in buitenlandse munt onbetaalbaar, doordat lonen en spaargeld in waarde zijn gehalveerd.
Toch is Erdogans spilzucht slechts een deel van het verhaal. Tegenover elke euro schuld die Turkije is aangegaan, staat een westerse bank die of een investeringsfonds dat het geld heeft uitgeleend. Media berichtten afgelopen dagen dat Europese banken als de Spaanse bbva, het Italiaanse Unicredit en de Nederlandse ing flinke verliezen kunnen verwachten. De beurskoers van ing ging onderuit, omdat investeerders voorzien dat de bank een deel van zijn uitstaande schuld in Turkije niet meer kan innen.
Maar Europese banken zijn meer dan alleen slachtoffer. Ze zijn ook belangrijke aanjagers van de malaise. De Turkse staat, bedrijven en burgers gingen massaal schulden aan bij Europese banken, vaak tegen rente van maar liefst vijftien procent. Zo joegen Europese banken de kunstmatige groei van de Turkse economie aan en hielpen ze Erdogan aan een serie verkiezingsoverwinningen.
‘De ECB staat klaar om koste wat het kost de euro te redden’, zei Mario Draghi, president van de Europese Centrale Bank in 2012, midden in de eurocrisis. ‘En geloof me, het zal genoeg zijn.’ Eind 2014 begon de ecb onder Draghi’s leiding aan een controversieel programma. De bank kocht maandelijks voor zestig tot tachtig miljard euro aan openstaande schulden van Europese banken. Dit ‘kwantitatieve verruimingsprogramma’ was een manier om miljarden in de economie te pompen en zo de euro te redden.
De gedachte was dat de banken deze oceaan van goedkoop geld zouden gaan investeren in de economieën van de eurozone. Maar verplicht was dat niet, en aantrekkelijk evenmin. De lage rentes in het eurogebied leverden banken weinig op en door forse overheidsbezuinigingen viel er weinig te investeren in Europa. Er gebeurde wat anders: in opkomende economieën als Turkije bleek veel meer snelle winst te behalen, dus togen westerse banken met hun bakken geld daar naartoe. De ‘ongezonde zoektocht naar opbrengst’ waar voorzitter Klaas Knot van De Nederlandsche Bank voor vreesde, verplaatste zich naar landen als Turkije, Zuid-Afrika, Argentinië en Mexico.
‘De kwantitatieve verruimingsprogramma’s in Europa en de Verenigde Staten hebben een bubbel veroorzaakt’, zegt Ugur Gürses, voormalig centraal bankier en economisch columnist. ‘De hoeveelheid schuld in Turkije is enorm toegenomen. Deze schulden dragen niet bij aan de Turkse economie, want het geld is voornamelijk naar de bouwsector gegaan. Dat is pure speculatie.’
Volgens Gürses heeft het Europese beleid in alle opkomende economieën een schuldenbubbel gecreëerd. ‘Maar Turkije is de kampioen.’ Erdogan zette de deuren wagenwijd open voor Europese investeerders. Hij versoepelde bankregels, deed grote investeringen met geleend geld en had een ambitieus programma om buitenlandse investeringen aan te trekken. Eind 2014, net nadat het kwantitatieve verruimingsprogramma was ingevoerd, groeiden de Turkse schulden aan alleen al Nederlandse banken en financiële instellingen in slechts drie maanden tijd van tien miljard naar vijftien miljard dollar. De westerse banken en de Turkse president vonden elkaar.
In een interview van begin 2015 jubelt de Turkse minister van Financiën op cnbc over dit goedkope geld. ‘Dit is geweldig nieuws voor Turkije. We zijn verheugd’, zei minister Mehmet Simsek over het opkoopprogramma. ‘Het helpt de Turkse economie verder te laten groeien.’
Het Europese programma kwam voor de Turken op een gunstig moment. De Amerikaanse Federal Bank (Fed) had sinds 2008 schulden van Amerikaanse banken opgekocht en zo miljarden in de wereldeconomie gepompt. Turkije had jarenlang kunnen groeien op dit goedkope Amerikaanse geld. Net op het moment dat de Fed de geldkranen dichtdraaide, zette Europa ze open, en kon Turkije door blijven gaan met lenen.
‘Stel uw wensen niet uit, ontvang nu uw lening met onze voordelige rentetarieven!’ schreeuwt ING Turkije op zijn website. Turken die ’s avonds over de Atatürk Boulevard struinen, de belangrijkste avenue van Ankara, worden met wervende teksten verleid om binnen te stappen bij de bank, die ook in Turkije een feloranje gevel en dito leeuw heeft.
Tien jaar geleden kwam ing naar Turkije en inmiddels is het een van de grootste banken van het land, met honderden vestigingen en 2,3 miljoen Turkse klanten. Bovendien is ing hoofdsponsor van de nationale basketbalcompetitie.
Wie in Turkije een nieuwe auto, smartphone of pannenset wil kopen maar het geld niet heeft, kan in een handomdraai een lening bij ing afsluiten. Via samenwerkingsverbanden met bedrijven als Bosch, Samsung, telecombedrijf Vestel of meubelboer ModaLife verstrekt ing consumentenleningen aan miljoenen Turkse klanten. Zij hoeven daarvoor niet eens bij een ing-kantoor langs, maar kunnen zich direct bij hun auto- of witgoeddealer in de schulden steken.
ing is een van de Europese banken die Turkije hielpen om jarenlang op de pof te leven. De hoeveelheid schuld die Turken hebben uitstaan bij ing groeide van zo’n 27 miljard Turkse lira in 2014 (destijds zo’n 9,5 miljard euro) tot bijna 45 miljard lira (ruwweg 12 miljard euro) eind vorig jaar. Meer dan de helft daarvan is uitgeleend aan bedrijven en ruim een kwart staat uit bij consumenten, voornamelijk in de vorm van leningen voor wasmachines, besteksets, auto’s of telefoons. Ook ing financierde prestigieuze bouwprojecten, zoals de langste hangbrug ter wereld, die onderdeel vormt van een netwerk van nieuwe wegen rondom de Marmaris Zee. Dit project is volgens de planning eveneens op tijd klaar voor de honderdste verjaardag van Turkije in 2023, zo staat op de website van ing.
ing wist dat de Turkse leningen risicovol waren. Uit jaarverslagen blijkt dat de bank sinds 2014 jaarlijks meer geld opzij zet voor ‘risicokosten’: reserves voor wanneer Turken hun lening niet meer kunnen afbetalen. ‘Verslechterde omstandigheden in Polen en Turkije hebben geleid tot een downgrade voor ing in deze landen en tot een stijging van de risicovolle bezittingen met 0,5 miljard euro’, schrijft de bank in het jaarverslag van 2016. De rating voor Turkije zakt dat jaar naar BB, een aanduiding dat investeringen zeer speculatief zijn. Toch maakt ing het tegelijkertijd nog makkelijker om Turkse leningen te verstrekken, zo staat te lezen in datzelfde jaarverslag. ‘Met “Instant Lending” kunnen klanten in Turkije direct online een persoonlijke lening afsluiten. Het is niet nodig om inkomensverklaringen in te sturen. Kredietrisicoanalyses worden binnen enkele minuten gedaan’, schrijft de bank optimistisch.
Van alle schulden bij ing is bijna een derde praktisch onbetaalbaar geworden, omdat deze in euro’s moeten worden terugbetaald. Nu de koers van de lira onderuit is gegaan, is dat voor veel Turken onmogelijk geworden.
Elke bubbel barst een keer, en volgens politiek econoom Ann Pettifor is het geen toeval dat Turkije juist deze zomer in de problemen komt. Nu de Amerikaanse Fed de rente weer langzaam verhoogt, en de ecb het einde van het opkoopprogramma heeft aangekondigd, trekken westerse banken zich weer terug uit Turkije en komt aan de stormachtige groei een einde, aldus Pettifor in The Independent. Zodra de Fed de rente begon te verhogen en Draghi aankondigde de geldpomp dicht te draaien, trokken buitenlandse investeerders hun geld terug uit Turkije en raakte de lira in een vrije val. Nederlandse investeerders hebben sinds het hoogtepunt in 2016 al weer twee miljard euro uit de Turkse economie teruggehaald.
De Europese Centrale Bank is zich terdege bewust van de schaduwkanten van zijn beleid. In een studie die vorige maand werd gepubliceerd beschrijft de bank hoe opkomende economieën door zijn ingrepen werden overspoeld met geld van Europese banken. Dat geld jaagt consumptie en investeringen aan, maar zorgt ook voor inflatie en is per saldo slecht voor de economieën van opkomende landen als Turkije, concluderen de onderzoekers. In een eerdere studie voorspelden analisten van de ecb al dat ‘de financiële instabiliteit als gevolg van het einde van het soepele monetaire beleid van de eurozone waarschijnlijk groot zal zijn’.
Onbedoeld stelde de centrale bank een autoritaire leider als Erdogan in staat om met economisch populisme aan de macht te blijven. Erdogan kon met het goedkope westerse geld jarenlang prestigeprojecten betalen en de economie kunstmatig laten groeien. Hij gebruikte de groei om kiezers voor zich te winnen. Lang was dat voor de eurozone geen probleem. Tot nu, nu het werkelijk misgaat en de Turkse recessie zich wel eens als een boemerang tegen het Europese bankensysteem zou kunnen keren. Volgens insiders zijn er binnen de ecb zorgen dat Europese banken in de problemen komen als Turken hun leningen niet kunnen afbetalen, aldus de Financial Times.
De beëindiging van het opkoopprogramma staat overigens nog maar aan het begin. Ook landen als Polen, Indonesië en Argentinië dreigen in de problemen te komen door de snel wegebbende geldzee. De volle omvang van de ‘kosten’ die Mario Draghi bereid was te maken om de euro te redden, is nog lang niet bekend.
Met bijdragen van Thomas Muntz en Anouk Ruhaak