Eind jaren veertig heeft de BVD een poging gedaan De Groene in het gareel te krijgen, ontdekte Maurice Swirc na raadpleging van het archief van de geheime dienst. Aanleiding was de publicatie van een alarmerende brief van een militair over misdragingen van Nederlandse militairen in Indonesië. De regering was buitengewoon verontwaardigd over de brief (van een officier nota bene) en drong aan op maatregelen. Het is het begin van de doofpot over het gewelddadig optreden van het Nederlandse leger in Indië dat feitelijk pas onlangs in de volle openbaarheid is gekomen. De BVD kwam in actie tegen De Groene omdat men ‘een linkse tendens’ in het weekblad ontwaarde. Eigenaar Dijkstra en hoofdredacteur Davids werden verdacht van communistische sympathieën. De dienst werkte daarom mee aan een nieuw beheersplan voor het blad dat zijn invloed zou moeten terugdringen.

Lees ook:

Anticommunisme in de jaren ’50

Hoe de inlichtingendienst een coup bij ‘De Groene’ pleegde

Maurice Swirc 9 februari 2022

Het is niet de laatste keer dat de geheime dienst zich actief bemoeide met de pers. De BVD was in de Koude Oorlog bijzonder gebrand op het gebruik van de media voor zijn belangrijkste doelstelling: de bestrijding van het communisme. De dienst, die bij zijn instelling in 1949 als taak had meegekregen inlichtingen te vergaren, heeft zich onder leiding van Louis Einthoven in het bijzonder toegelegd op het (laten) verspreiden van inlichtingen die met name Nederlandse communisten in een kwaad daglicht moesten stellen. Dat paste in het van de Amerikanen overgenomen concept van ‘psychologische oorlogsvoering’. Het communisme moest via de harten en hoofden van de bevolking worden bestreden en daarin kregen de media een hoofdrol. Einthoven belichaamde volgens BVD-geschiedschrijver Dick Engelen ‘het pure onversneden anticommunisme, bovendien in een offensieve vorm’. Dat geldt evenzeer voor zijn medewerkers, voormalige koloniale ambtenaren, politieagenten, militairen en leden van rechtse verzetsgroepen. Uit de laatste groep komt Einthovens perschef Cees van den Heuvel, die regelmatig aanschuift bij de redactie van De Echte Waarheid, het rabiaat anticommunistische propagandablad van Vrede en Vrijheid, een particuliere organisatie die door diverse geheime diensten wordt gefinancierd. Van den Heuvel onderhield ook goede contacten met de redacties van kranten als Het Vrije Volk, Het Parool, de Volkskrant en De Telegraaf, kranten die worden gelezen door een brede groep uit de werkende bevolking, onder wie vele leden van de gematigde, regeringsgetrouwe vakbonden. Voor het Algemeen Handelsblad en de NRC had Van den Heuvel minder belangstelling, want deze kranten ‘accepteerden geen onbevestigde berichten’.¹

Uit tot nu toe nog niet geopenbaarde archiefstukken over BVD-operaties in de jaren vijftig en zestig blijkt dat de geheime dienst flink investeerde in personeel en financiële middelen om het communisme in Nederland te ontregelen. In de rapporten over deze operaties en in de verslagen van de dagelijkse managementbesprekingen lezen we ook regelmatig over initiatieven richting de pers. In 1956 raakte de CPN na de onthullingen van Chroesjtsjov over de wandaden van Stalin verwikkeld in een hoog oplopend intern partijconflict. Het ging over de koers van de communistische vakbeweging EVC en over het leiderschap van Paul de Groot. De BVD dreef met tientallen geïnfiltreerde agenten en nepbrieven van ‘verontruste leden’ het conflict in het partijbestuur op de spits.

Bepaalde inlichtingen uit de CPN werden heel bewust en strategisch gelekt naar bevriende journalisten die niet maalden om een bevestiging uit meerdere bronnen als ze konden bijdragen aan de bevordering van het onderling wantrouwen van vakbondsbestuurders en partijleiders van de CPN. In de zomer van 1957, als het conflict binnenskamers tot een hoogtepunt is gekomen, informeert de dienst de Volkskrant en Het Vrije Volk over de oppositie van EVC-bestuurder Bertus Brandsen tegen de bemoeienis van partijleider De Groot met benoemingen in de vakbeweging. Het Vrije Volk weet te vertellen dat die oppositie mogelijk was ‘omdat partijvoorzitter Gerben Wagenaar, die er al eerder geen geheim van maakte, dat hij Paul de Groot niet lust, Brandsen tot dusver de hand boven het hoofd heeft gehouden. Er zijn trouwens wel meer “oude getrouwen” in de CPN, die het regime De Groot moe zijn.’² Met deze onthulling legt de BVD een bom in de partij die wel tot ontploffing moest komen. Het onderlinge wantrouwen groeit en zal niet meer verdwijnen.

In het voorjaar van 1958 kwam het conflict tot een uitbarsting, wat de BVD aanleiding gaf om zijn politieke rol verder uit te breiden. Toen de tegenstanders van partijleider Paul de Groot werden geroyeerd vormden ze onder leiding van Henk Gortzak en Gerben Wagenaar de Bruggroep, om de strijd buiten de partij voort te zetten. De BVD kreeg in deze groep en de later gevormde Socialistische Werkers Partij (SWP) feitelijk de touwtjes in handen. De dienst had agenten op belangrijke posities in de partij en hield de groep in leven met regelmatige financiële injecties via de inmiddels als ‘topagent A’ gerekruteerde voorzitter Wagenaar, zo blijkt uit de rapporten van de dienst. Tekenen van ontmoediging, desillusie en frustratie in de rijen van de voormalige CPN-leden beantwoordde de dienst met nieuwe geldinjecties en adviezen om het uiteenvallen van de groep te voorkomen. Bij de Tweede-Kamerverkiezingen in 1959 deed de BVD er alles aan om de groep Gortzak-Wagenaar in de Tweede Kamer te houden. BVD-agenten namen met geldinzamelingsacties actief deel aan de verkiezingscampagne. De dienst was er trots op dat ze de CPN een nederlaag hadden toegediend, hoewel het niet gelukt was een zetel voor hun petekind te winnen.

De BVD gebruikte daarna de SWP en de restanten van de voormalige communistische vakcentrale EVC voor een poging om samen met Britse en Amerikaanse geheime diensten in West-Europa een internationaal netwerk van dissidenten op te richten. Daarvoor werd het Internationaal Contact Bulletin (ICB) in het leven geroepen. Redactiesecretaris was Gerard van ’t Reve sr., in de rapportages van de BVD ‘agent B’ genoemd. Hij werd wegens ziekte vervangen door Wouter Gortzak, de zoon van SWP-bestuurslid en voormalig Kamerlid Henk Gortzak. Met het ICB mengde de dienst zich in de internationale discussie van (ex-)communisten uit verschillende Europese landen. Contactadressen kwamen van bevriende diensten. Na drie moeizaam tot stand gekomen nummers stopte de BVD in 1962 de uitgave van het blad.

In de jaren zestig exploiteerde de BVD nog een neppartijtje (de MLPN) om zich te kunnen mengen in conflicten van maoïsten en om een spionnenkanaal open te houden naar China en Albanië. Paul Wartena, een van de leden, kwam er veel later pas achter dat hij een van de weinige ‘echte’ leden was geweest. Volgens hem waren het er niet meer dan vijf tot tien. De rest van de MLPN bestond uit agenten en ambtenaren van de BVD, die in eigen huis het partijblad De Kommunist maakten.³ Volgens Wartena onderhield de BVD ook de twee ‘mantelorganisaties’ van de MLPN, de Stichting Nederland-Albanië en de Stichting Nederland-Kampuchea. De laatste steunde het moorddadige regime van Pol Pot. Het MLPN-bestuur met de twee voornaamste BVD-agenten, voorzitter ‘Chris Petersen’ (Peter Boevé) en ‘Kees De Hoog’ (Piet Bakker), bezocht enkele malen China en Albanië. Zij werden daar als vertegenwoordigers van het Nederlandse proletariaat ontvangen. Bij het vijftigjarig bestaan van de Chinese Communistische Partij hield ‘Petersen’ namens het Politiek Bureau van de MLPN een op de burelen van de BVD geschreven lofrede op Mao en de Communistische Partij van China.⁴ In 1977 kreeg de MLPN-delegatie van de Chinese partij nog twintigduizend dollar mee voor het ‘massawerk’ in Nederland.⁵

Van deze politieke activiteiten van de geheime dienst wist men in politiek Den Haag niets. De verantwoordelijke minister van Binnenlandse Zaken werd op de hoogte gehouden van de grote lijnen. De Kamercommissie werd zoet gehouden met berichten over spionage door landen achter het IJzeren Gordijn. Als de volksvertegenwoordigers wat tegensputterden over omvangrijke kaartenbakken met uitgebreide persoonsgegevens van de CPN-leden, sympathisanten en lezers van De Waarheid, en over de beroepsverboden waar zij mee te maken kregen, konden ze gemakkelijk worden afgescheept met verwijzing naar niet nader gespecificeerde staatsgeheimen. De volksvertegenwoordiging heeft tot het einde van de vorige eeuw geen noemenswaardige controle uitgeoefend op de geheime dienst. Er was tot 1987 ook geen wet waarop zij zich konden beroepen. En verder was de belangstelling voor het werk van de diensten minimaal en het anticommunisme hardnekkig en wijdverbreid. Het betekende dat de BVD een in het parlement vertegenwoordigde partij tot in lengte van dagen zonder veel tegenstand kon blijven volgen.

Ontoereikende controle op de geheime diensten is ook nu nog een probleem. De omstreden ‘sleepwet’, die de bevoegdheden van de Nederlandse geheime diensten regelt, dreigt te worden uitgekleed. De wet werd in 2018 in een referendum door een meerderheid afgewezen en na enkele cosmetische wijzigingen alsnog ingevoerd. Sindsdien constateerde de toezichthouder CTIVD in diverse rapporten dat de uitvoering van de wet nog steeds niet op orde is. Nu bereidt de regering een wetswijziging voor die de AIVD ruimere bevoegdheden moet geven en het toezicht op de dienst moet terugschroeven.

Daarbij komen de berichten over nieuwe inlichtingendiensten die zonder een noemenswaardige wettelijke regeling spionageactiviteiten verrichten. De Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid (NCTV) kwam in het nieuws met grensoverschrijdende volgacties van burgers, activisten, politici en religieuze voormannen. Begin mei bleek dat de NCTV ook politieke partijen actief heeft gevolgd. Het ministerie van Defensie was al eerder in opspraak gekomen vanwege het willekeurig verzamelen van allerhande ‘maatschappelijke uitingen en ontwikkelingen’, waarbij een breed gezelschap van Nederlanders werd gevolgd. Dit alles tot grote verrassing van een volksvertegenwoordiging die achter de feiten blijft aanlopen en nog steeds onvoldoende grip lijkt te hebben op de bemoeienis van geheime diensten met de politiek.