Vrouwen zijn het, allemaal. Tussen de twintig en veertig jaar oud, behalve de nieuwkomers stuk voor stuk gehesen in rode, opdrukloze pij. In rijen van vier zitten ze achter tafeltjes die nogal ouderwets aandoen, net als deze hele ruimte trouwens: een wat smoezelige zaal, het lijkt een kelder die jaren geleden voor het laatst gebruikt is, onverzorgde muren, door de kieren valt nauwelijks licht. Om de vrouwen heen staan zwijgzame bewakers, en vooraan neemt een nogal nors klinkende, alle aandacht opeisende vrouw het woord. Wie het tafereel ziet zal hoogstwaarschijnlijk denken: hier krijgt een groep leerlingen straf, de vrouwen in rode pijen zijn tekortgeschoten en moeten daar nu de prijs voor betalen. Het tegendeel blijkt waar: ze worden geprezen en meermalen ‘special girls’ genoemd. Want: deze vrouwen zijn vruchtbaar. En dat is inmiddels een zeldzaamheid. ‘Fertility is a gift directly from God’, klinkt het door de zaal. ‘He left you intact for a Biblical purpose. (…) You girls will serve the leaders of the faithful.’
Dit is een van de eerste scènes uit The Handmaid’s Tale, de tiendelige serie die gebaseerd is op Margaret Atwoods gelijknamige roman (1985) en die sinds verschijning in april 2017 al bijzonder veel lof oogstte – er volgden afgelopen december zelfs meerdere Emmy Awards, onder meer voor Outstanding Drama Series. Begrijpelijk, want The Handmaid’s Tale doet iets wat zeldzaam is in het almaar uitdijende serie-aanbod: het roept een overtuigend eigen wereld op, van begin tot eind vervreemdend en vooral beklemmend, zonder dat de scènes ergens vervallen in soapachtige voorspelbaarheden, bombastische overgangen of spectaculaire science-fictionwendingen.
Sterker nog, The Handmaid’s Tale speelt zich gewoon af in onze wereld, alleen heeft die in deze nabije toekomst een beangstigende, dystopische gedaante aangenomen: door de combinatie van hardnekkige soa’s en vervuiling van de aarde zijn de geboortecijfers wereldwijd drastisch afgenomen. Dat heeft in Amerika een reeks noodlottige gebeurtenissen in gang gezet, incidenten over en weer, een bloederige burgeroorlog, en ten slotte heeft een despotische, gewelddadige partij genaamd Gilead het heft in handen genomen. De maatschappij is inmiddels strikt onderverdeeld in sociale klassen, deels aan de hand van bijbelse verwijzingen over voorbestemdheid en kinderen Gods; alle macht ligt inmiddels bij de elite die bestaat uit een paar mannen, vrouwen mogen nagenoeg niets meer. En de handmaids, de paar vrouwen die nog vruchtbaar zijn, worden opgespoord, opgesloten en (in die voor iedereen herkenbare rode pijen) verspreid over de huizen van de elite. Daar worden ze op gezette tijden verkracht door hun huisbaas in de hoop dat die zo in elk geval wel een nageslacht zal krijgen.
Offred (Elisabeth Moss) is zo’n handmaid (vertaling: dienstmaagd). In haar vorige, vrije leven heette ze June Osborn, ze had een kind en een vriend en de herinneringen daaraan houden haar op de been, maar tegenwoordig is ze alleen nog Offred en moet ze precies doen wat haar wordt opgedragen. We zien hoe ze tegen haar zin wordt ondergebracht in de ruime woning van commander Fred Waterford (Joseph Fiennes), die zoals alle mannen van de elite meerdere handmaids om zich heen heeft (en, een terzijde, door die permanente seks onvermijdelijk ook met vermoeidheid en erectieproblemen te kampen krijgt, zoals de serie ons halverwege toont).
Door Offreds ogen – en helaas af en toe ook aan de hand van haar nogal nadrukkelijke en overbodige voice-over – leren we het nieuwe Amerika kennen. Een wereld vol paranoia en geweld. Een wereld van opvallend veel stiltes, ook. Daarin schuilt een van de grootste krachten van The Handmaid’s Tale: er wordt heel wat rondgekeken in onuitgesproken verbazing en afkeer. En juist doordat er op die voice-overflarden na weinig benoemd wordt, doordat de muziek amper beklemtoont en de personages soms niet verder komen dan gefluister, heerst er permanente dreiging. Dat maakt zo’n beginscène in die donkere kelder ook zo beklijvend, waar Offred als verse handmaid aanschuift: haar ontreddering wordt niet overdreven aangezet, de sfeer blijft ijzig doordat er geen woord klinkt. Er wordt wel eens gezegd dat soundtracks films pas werkelijk spannend of eng maken, maar The Handmaid’s Tale laat zien dat weinig zo onvoorspelbaar en beangstigend kan zijn als doodse stilte.
Het zorgde ervoor dat ik al kijkende vaak echt geen idee had waar de serie heen ging, welke personages zouden sneuvelen, welke accenten zouden verschuiven. Sowieso zit er, zeker voor een toegankelijke Amerikaanse serie, veel onverwachts en ook paradoxaals in The Handmaid’s Tale. Zo speelt thematisch gezien nieuw leven een cruciale rol maar zien we eigenlijk uitsluitend duisternis, verval, dood. Ook opvallend: de Gilead-regering wordt steeds afgespiegeld als het ultieme kwaad, maar het eerste slachtoffer van de serie wordt toch echt gemaakt door de handmaids zelf. En daarbij kun je je afvragen waarom vrouwen die als zo waardevol beschouwd worden zo worden afgebeuld en gekleineerd, en vooral – vanuit Offred gedacht – wat nieuw leven baren waard is in een wereld die zo hiërarchisch en wreed is ingericht.
Toch doet Offred wat van haar geëist wordt. We zien hoe ze, aflevering na aflevering, haar weg vindt in dit nieuwe bestaan. Hoe ze leert leven met wantrouwen en aftasten, hoe ze voor het eerst hoort over verzet, hoe ze zoekt naar iets wat in deze nieuwe wereld kan doorgaan voor liefde. En tussendoor schieten er achronologisch allerlei flarden uit haar veilige vorige leven voorbij. Een scène, bijvoorbeeld, waarin ze jaren geleden samen met een vriendin naar een café gaat en niet bediend wordt: een op dat moment net ingevoerde wet. In een andere flashback mogen vrouwen van het ene op het andere moment niet meer werken, er wordt een opstand tegen de nieuwe regering hardhandig neergeslagen, kort daarop zien we hoe Offred haar vriend voor het eerst ontmoet – zomaar, op straat, een speelse kennismaking vol verliefde blikken en voorzichtige aanrakingen waar niemand nog aanstoot aan neemt.
Het zijn overtuigende scènes, juist door hun nogal fragmentarische en onafgeronde aard. We kunnen ons immers zelf wel voorstellen hoe de situatie voor vrouwen steeds erger en beperkender is geworden vanaf het moment dat Offred (toen nog June) geen koffie meer mocht bestellen. Althans, misschien kunnen we dat ons juist niet helemaal voorstellen maar begrijpen we ergens wel hoe zoiets gaat, hoe het in werkelijkheid voor The Handmaid’s Tale al zo vaak is gegaan; het welbekende hellende vlak dat zo vaak genoemd wordt wanneer men zoekt naar verklaringen voor crisissituaties, of het nu ineenstortende banken of de holocaust betreft: zulke toestanden ontstaan, zo zegt men achteraf vaak, allemaal geleidelijk – en dan toch ineens heel plotseling.
Dat hellende vlak is wat de verleden tijd in The Handmaid’s Tale meer maakt dan enkel achtergrond bij het heden, het geeft de hele serie reliëf. Behendig wordt zo namelijk geïllustreerd hoe makkelijk men zich schikt in nieuwe regels. De gelatenheid die daarbij komt kijken, het schouderophalen en zelfs wegkijken, het gebrek aan georganiseerd verzet. Want dat is de teneur van vrijwel al die verleden-tijdsflarden: hoe kleinerend en verontrustend de maatregelen van de nieuwe regering soms ook zijn, hoe verbijsterd, geschokt en woedend Offred ook is, uiteindelijk komt ze niet veel verder dan basale emoties. En in haar omgeving zegt vroeg of laat iemand – meestal haar vriend – dat het allemaal uiteindelijk wel mee zal vallen. Dat er niets echt levensveranderends zal gebeuren, dat dit weliswaar vervelende ontwikkelingen zijn maar zeker geen voorbodes van nog grotere maatregelen. Dat zijn immers scenario’s die ze geen van allen kennen: de hoofdpersonages zijn stuk voor stuk opgegroeid met de overtuiging dat de westerse samenleving zo vrij en democratisch is dat hun vrijheden niet kunnen worden aangetast. En precies in die houding schuilt het gevaar: niemand is in staat actie te ondernemen wanneer Gilead de macht grijpt, niemand komt verder dan verontrusting – tot het te laat is natuurlijk.
Voor de goede orde: in The Handmaid’s Tale worden zulke duidingen of analyses niet hardop gegeven. Godzijdank, daarvoor is het allemaal te ingetogen en doordacht. Het is een serie die het juist moet hebben van de intieme één-op-één-interacties – geen duidingen of analyses van de moderne tijdgeest, kortom, en al helemaal geen nadrukkelijke waarschuwingen met betrekking tot de 21ste-eeuwse manier van leven of iets dergelijks. Het Trump-bewind zal ongetwijfeld bij haast elke kijker in het achterhoofd mee resoneren – die onbeschaamde vrouwonvriendelijkheid, het militaire machtsvertoon, de verlammende ontzetting vanuit het publiek – en er zijn ook meerdere parallellen te vinden tussen het Amerika uit The Handmaid’s Tale en onder meer het hedendaagse Saoedi-Arabië of Iran na de Iraanse revolutie (alles wat in haar verhaal met Offred en Amerika gebeurt, heeft daadwerkelijk elders ter wereld plaatsgevonden, aldus de schrijfster zelf). Maar je doet de serie te kort als je er vooral een alarmerende parabel voor onze huidige wereld in ziet. In The Handmaid’s Tale wordt immers, en dat is beduidend knapper dan enkel de huidige maatschappij een groteske vorm laten aannemen, een echt eigen universum opgeroepen. Waarvan je meekijkend over Offreds schouders steeds beter begrijpt hoe het is ontstaan: doordat de meeste mensen niets deden. En waarvan je steeds minder benul hebt hoe er nog aan te ontsnappen valt, en tegen welke prijs.
‘Children, what else is there to live for?’ verzucht Offreds commander halverwege de serie tegen haar, nadat hij haar al meermalen verkracht heeft zonder dat ze zwanger is geworden.
En inderdaad: wat blijft er nog over wanneer alle westerse vrijheden zijn weggevallen, wanneer het recht van de sterkste zelfs binnenshuis geldt en je op elke straathoek wel een wapen ziet, wanneer bijna iedereen zeker weet dat van hem of haar zelfs geen kind zal voortleven?
Daarover gaat het in The Handmaid’s Tale. Seizoen 2 is al aangekondigd voor aankomende april. Met deze wereld van paranoia, rode pijen en onderdrukking zijn we gelukkig nog niet klaar.
The Handmaid’s Tale is nu te zien op Videoland