Vilnius – Zelf hield hij jarenlang zijn mond, maar toch krijgt een vergeten Nederlandse verzetsheld deze week in de Litouwse stad Kaunas een monument. De Nederlandse oud-consul Jan Zwartendijk wordt geëerd omdat hij in de zomer van 1940 ruim tweeduizend joden hielp om te vluchten.

Zwartendijk kreeg in die dagen bezoek van ene Nathan Gutwirth, een joodse student aan een Talmoedschool, die hem vroeg om een visum voor Curaçao. Hij wilde weg uit Europa, nu de nazi’s en ook de sovjets oprukten en Polen al bezet hadden. De consul deed navraag, maar een visum voor Curaçao bleek niet te bestaan. Alleen was er toestemming nodig van de gouverneur van het eiland. Door een slimme list kon Zwartendijk hem toch helpen. Hij schreef in Gutwirth’s paspoort: ‘Het Nederlandse consulaat verklaart dat er voor Curaçao geen visum nodig is.’ Dat er wel toestemming van de gouverneur van Curaçao nodig was, heeft hij expres weggelaten. Na Zwartendijks actie stonden er al snel lange rijen joden op de stoep van het Nederlands consulaat. Hij schreef voor hen allen een ‘visum’ voor Curaçao in het paspoort. Zoon Rob Zwartendijk: ‘Van ’s morgens vroeg tot ’s avonds laat was hij bezig. Want de Russen zouden op 3 augustus het consulaat sluiten wanneer Litouwen officieel werd ingelijfd.’ Door tien dagen lang door te werken, konden zo’n 2345 – veelal Poolse – joden Litouwen ontvluchten via Rusland naar Japan, waarvoor zij van de Japanse consul een transitvisum kregen.

Dit verhaal is in Nederland niet bekend geworden omdat Zwartendijk er zelf over zweeg na de oorlog. Hij stierf in 1976 zonder er veel over verteld te hebben. Wel vertelde hij zijn kinderen dat hij alle bewijsmateriaal had verbrand. In Litouwen is het verhaal echter wel bekend.

Het monument, voor veertig procent betaald door het Nederlandse ministerie van Buitenlandse Zaken, wordt door de twee nog levende kinderen van Zwartendijk, zoon Rob en dochter Edith, onthuld, in het bijzijn van koning Willem-Alexander en de Litouwse president Dalia Grybauskaite. Het gedenkteken werd ontworpen door de Nederlandse kunstenares Giny Vos en het bestaat uit een spiraal van aluminium die afwisselend oplicht en dooft. Het staat tegenover het voormalige Nederlandse consulaat waar Zwartendijk destijds zijn visa uitschreef.