Het lijkt op een geheime operatie. Tot het laatste moment blijft de locatie van onze bestemming geheim. En als de witte auto van Anastasia Vasiljeva uiteindelijk stopt bij het Academisch Ziekenhuis nr.2 in het centrum van Moskou, laat ze de motor nog net niet stationair draaien. Twee teamleden die alvast zijn uitgestapt worden scherp teruggefloten. Hun witte infectiepakken trekken te veel aandacht.
‘We zijn er’, zegt Vasiljeva door haar telefoon. De kofferbak van een auto die voor ons staat geparkeerd gaat open. Nu mag iedereen naar buiten. ‘Vaart maken, geen getreuzel.’ Haastig loopt het team als een peloton witte marsmannetjes heen en weer om tientallen kartonnen dozen over te laden. De chauffeur kijkt toe vanaf een afstand, hij lijkt er zo min mogelijk mee te maken te willen hebben.
Achter het hek dat het territorium van het ziekenhuis markeert verschijnt nu een man in een nette jas en een map in zijn hand. Vanachter de tralies filmt hij de gebeurtenissen met zijn telefoon. De groep ziet het maar negeert hem. Als ze klaar zijn stapt iedereen snel weer in de auto. Gas geven, weg hier. Pas na een minuut of tien kan er weer worden uitgeblazen. ‘Dat was een succesvolle dag. Geen politie. Niemand gearresteerd’, resumeert Vasiljeva.
Afgaand op de spanning lijkt het of we net een lading cocaïne of illegale wapens hebben afgeleverd. Maar de realiteit is een stuk banaler: in de dozen zaten mondkapjes, latex handschoenen en desinfecterende gel die de Russische vakbond Alliantie van Artsen heeft verzameld om uit te delen aan ziekenhuispersoneel. Personeel dat er nota bene zelf om heeft gevraagd.
Het is dan nog eind april en terwijl in Europa de corona-epidemie een hoogtepunt bereikt, begint het aantal besmettingen in Rusland nu pas aan tempo te winnen. Volgens de Russische cijfers zijn er zo’n vijftigduizend ziektegevallen en vierhonderd doden. Ter vergelijking: in Nederland is het aantal bevestigde coronadoden dan 3751.
Wekenlang kijkt Rusland met een tikkeltje zelfingenomenheid toe terwijl eerst buurland China en dan Europa bezwijkt onder Covid-19. Moskou zou een massale uitbraak hebben voorkomen door al in januari de landsgrens met China te sluiten en reizigers uit het buitenland scherp in de gaten te houden. Nadat in maart de eerste Russische coronadoden druppelsgewijs zijn geregistreerd worden ook alle internationale reizen stilgelegd. Toch is de zelfverzekerdheid nog steeds zo groot dat Rusland hulpmiddelen stuurt naar Italië, de Verenigde Staten en later ook Servië.
Veel zorgmedewerkers zijn minder optimistisch. Op hun werkplek noteren ze een schrijnend gebrek aan elementaire beschermingsmiddelen. Als de golf ook Rusland bereikt – en waarom zou hun land een uitzondering zijn? vragen sommigen zich hardop af – zou het weleens een slagveld kunnen worden. De zorgen worden nog vooral intern geventileerd en zijn veelal gericht aan dovemansoren. In sommige ziekenhuizen wordt volgens gelekte berichten het personeel opgedragen om op eigen kosten zelf maar beschermende kleding te naaien. Op de staatstelevisie leggen opgewekte presentatoren uit hoe van een beha een mondkapje te maken. Volgens president Vladimir Poetin is ‘alles volledig onder controle’.
De rol van rebel is een ongemakkelijke voor Russische zorgmedewerkers. Ze behoren tot debudgetniki, Russen in dienst van de staat die traditiegetrouw de passieve ruggengraat vormen van Poetins electoraat. Wie betaalt, bepaalt – het is praktisch een natuurwet. Toch vertoont die gehoorzaamheid de afgelopen jaren barsten. Aan het begin van zijn derde termijn in 2012 en gesterkt door hoge olieprijzen legde Poetin Rusland een reeks ambitieuze hervormingsplannen voor, waaronder voor de zorg. Die kampte sinds de sovjettijd met een gebrek aan efficiëntie en kwaliteit. Medische expertise zou worden gebundeld in regionale clusters met betere voorzieningen en het beruchte onderbetaalde medische personeel werd een forse salarisverhoging beloofd. De precieze uitwerking van de ‘mei-decreten’ en de financiering ervan liet Poetin aan regionale leiders over.
Die bedachten op hun beurt allerlei creatieve manieren om de targets te halen, al was het op papier. Om sommige zorgmedewerkers een hoger basissalaris te geven werd een ander deel ontslagen. In het kader van de ‘optimalisering’ werden lokale klinieken en ziekenhuizen gesloten en samengevoegd. Vooral in de provincie resulteerde het in een verdere lastenverzwaring en minder toegankelijke zorg. Precies het tegenovergestelde van wat Poetin had beloofd.
Terwijl de economie inmiddels was verslechterd deed Poetin er na zijn herverkiezing in 2018 nog een schepje bovenop. Volgens een projectie van het onderzoekscentrum Centre for Economic and Political Reforms is Rusland op koers om in 2022 qua ziekenhuisaantallen terug te vallen tot het niveau van Rusland in 1913. Onder Poetins presidentschap is het aantal ziekenhuizen meer dan gehalveerd.
Al in 2014 begon het te borrelen, met demonstraties in Moskou en andere steden. Vorig jaar, terwijl de economische problemen voor gewone Russen zich opstapelden, volgde een nieuwe golf van protesten. Deze keer waren ze beter georganiseerd. Een jaar eerder had Vasiljeva de Alliantie van Artsen opgericht nadat haar moeder, ook arts, te maken had gekregen met de bezuinigingen. De vakbond vond steun bij oppositieleider Aleksej Navalny die hun kantoorruimte en juridische hulp bood. Toch bleven veel zorgmedewerkers huiverig om zich openlijk tegen de overheid te positioneren.
Nu, een jaar later, legt de coronapandemie de wond weer bloot. Samen met het virus verspreidt zich ook de boosheid. Op het moment waarop Rusland kampt met de grootste gezondheidscrisis onder Poetins leiderschap, staat de zorg er op haar zwakst voor.
De mate van paniek onder zorgmedewerkers merkt Vasiljeva vooral aan het aantal berichten in haar inbox. Voorafgaand aan onze ontmoeting ontvangt de vakbond in twee dagen 146 hulpverzoeken. Vasiljeva neemt het heft in eigen handen en organiseert uitdeelacties van beschermende middelen.
Het wordt haar niet in dank afgenomen. Begin april wordt ze aangehouden als ze met een konvooi afreist naar Okoelovka, een provinciestad tussen Moskou en Sint-Petersburg. Door het hardhandige optreden van de politie valt ze flauw. Ze wordt tot de volgende dag vastgehouden. Uiteindelijk komt ze er met een boete vanaf voor het negeren van politiebevelen.
Maar het incident maakt op de drempel van de crisis één ding onmiddellijk duidelijk: voor de Russische autoriteiten is het belangrijker om het beeld in stand te houden dat de situatie onder controle is dan om de werkelijke stand van zaken aan te pakken. Intimidatie wordt daarbij niet geschuwd. Zo is sinds april het ‘verspreiden van nepnieuws’ over corona strafbaar gesteld met torenhoge boetes en een maximale celstraf van vijf jaar. Zorgmedewerkers die aan de bel trekken kunnen zodoende een hydra aan tegenwerking verwachten. Hoeveel tegenwerking verschilt per regio, stad en zelfs per ziekenhuis.
De dag dat ik met Vasiljeva meerijd, bezoeken we drie ziekenhuizen. Bij het eerste worden de dozen via de hoofdingang naar binnen gedragen, daar steunt de hoofdarts de vakbond. Bij de volgende stop smokkelt een groep artsen de lading zelf naar binnen via de achterdeur. En bij het laatste ziekenhuis moet er een aparte auto voor aan te pas komen in een scène die beter past bij een spionagefilm. Om de artsen die om hulp vragen te beschermen, beschrijft de vakbond de hulpacties op sociale media in algemene termen, zonder details te geven over welke ziekenhuizen hulp ontvangen.
Maar hoe gevoelig het ligt blijkt als de arts bij het derde ziekenhuis later die dag Vasiljeva een berichtje stuurt. Haar baas is een interne klopjacht gestart naar de klokkenluider. Volgende keer zullen ze nog voorzichtiger moeten zijn.
Begin mei is Rusland China gepasseerd qua aantal bevestigde coronagevallen. Binnenkort zal het ook Italië inhalen en wekenlang het land blijven met het hoogste aantal geïnfecteerden na de VS. Volgens de Russische gezondheidsautoriteiten komt dat doordat er massaal getest wordt. Maar waar het aantal coronagevallen explodeert, blijft het dodental opmerkelijk laag. Later die maand verklaart een trotse vicepremier Tatjana Golikova dat het Russische sterftecijfer 7,4 keer onder het mondiale gemiddelde ligt en ‘uitzonderlijk precies’ is. Volgens Johns Hopkins University is het Russische sterftepercentage één (in Nederland ligt het rond de dertien).
Een mogelijke reden voor de anomalie is de Russische diagnostiekmethode, die alleen corona als doodsoorzaak aangeeft als de patiënt geen onderliggende ziektes had én positief testte. Maar er is reden om te denken dat er meer aan de hand is. Onafhankelijke media berichten dat personeel onder druk staat om corona niet als doodsoorzaak te registreren. Zelfs als het hun eigen collega’s betreft.
Een groep artsen liet een website maken met een lijst overleden zorgmedewerkers die dagelijks wordt aangevuld op basis van informatie van naasten en collega’s. Eind mei zullen er bijna driehonderd namen op de lijst staan, waarvan het ministerie van Volksgezondheid maar een derde zal erkennen als coronaslachtoffers. De familieleden van de rest hebben geen recht op financiële steun. De onofficiële dodenlijst geeft een glimp van de werkelijke situatie. De onafhankelijke website Mediazona vergelijkt het aandeel overleden zorgmedewerkers tot het algemene dodental en concludeert dat Russische artsen zestien keer meer kans lopen om aan corona te overlijden dan landen met vergelijkbare coronacijfers. Of Russische artsen lopen aanzienlijk meer risico, schrijft Mediazona, óf het algemene dodencijfer is veel hoger. Waarschijnlijk is het een combinatie van beide.
In mei spreek ik Vladimir, hoofd van de ic-afdeling bij een groot ziekenhuis in Sint-Petersburg, via Facetime, want na een positieve test zit hij in quarantaine in zijn eigen ziekenhuis. ‘Alle andere afdelingshoofden zijn ook ziek of ziek geweest’, zegt hij. Hij was goed bevriend met Sergei Beloshidsky, een 51-jarige anesthesist die een paar weken eerder overleed aan corona. Hij raakte besmet nadat zijn ziekenhuis in quarantaine ging – een veelgebruikte methode: bij constatering van een coronageval wordt het hele ziekenhuis, met patiënten, medewerkers en al, op slot gegooid. Bedoeld om uitbraken te beperken, leidt het er in veel gevallen juist toe dat het virus zich als een lopend vuurtje verspreidt. Volgens de autoriteiten zijn vierhonderd ziekenhuizen brandhaarden geworden van corona.
Vladimir legt de blaam bij het trage en niet accurate testsysteem van de gezondheidsinstantie Rospotrebnadzor. ‘Soms moeten we wel twee weken op een uitslag wachten. Zelfs nu. Dan is iedereen bij elkaar opsluiten olie op het vuur gooien.’ Voor veel medici wordt daardoor de keuze om te blijven werken er een tussen leven en dood. ‘Sergei had diabetes’, zegt Vladimir over de bevriende anesthesist. ‘Hij wist dat hij tot een risicogroep behoorde en ging toch naar zijn werk. Hij was op een bepaalde manier een fatalist. Voor hem ging er niets boven zijn werk. Maar ik heb alle begrip voor mensen die kinderen hebben, gezinnen, plannen. Als er iets met mij gebeurt, weet ik niet wie mijn dochter zal helpen, of mijn vrouw. Niemand. Behalve mijn vrienden en misschien het ziekenhuis. Er is een gebrek aan vertrouwen in de overheid, ik ben niet bang om dat te zeggen.’
Hij vervolgt: ‘Als iemand tijdens een epidemie sterft aan een longontsteking, dan heeft dat te maken met corona. We zouden niet moeten willen wegkijken voor de waarheid. Deze mensen zijn in een oorlog gestorven en oorlogsdoden moeten geëerd worden’, zegt hij zichtbaar geëmotioneerd. Aan het eind van het gesprek vraagt hij me voorzichtig om te gaan met wat hij heeft gezegd. ‘Zoals u begrijpt zou ik door deze uitspraken in moeilijkheden kunnen komen.’
De mentale druk op zorgmedewerkers is groot. In een periode van een paar weken stierven drie zorgmedewerkers onder mysterieuze omstandigheden – officieel na een val uit een raam. Twee van hen hadden openlijk kritiek geuit op de aanpak van hun leidinggevenden. Als ik langsga bij het Pokrovskaja-ziekenhuis stuit ik buiten op een groepje verplegers die tijd aan het doden zijn naast hun ambulances. Ze moeten wachten tot ze hun patiënten kunnen afleveren, de wachttijd kan hier soms wel oplopen tot tien uur. ‘De kans om ziek te worden is heel groot, ik denk er liever niet te veel over na’, zegt een paramedicus van middelbare leeftijd in een dun plastic gewaad als ik haar aanspreek. ‘Anders kom ik ’s ochtends mijn bed niet uit. Maar wat voor keus heb ik?’ Als ik langs haar heen kijk, de open ambulance in, zie ik de voeten van een patiënt. Opgezwollen, rode voeten.
Dmitry Sokolov, het hoofd van de lokale tak van de Alliantie van Artsen, staat me op te wachten op het perron van het treinstation van Okoelovka, de stad van zo’n tienduizend inwoners waar de artsenvakbond in april met een konvooi naartoe reisde. Met de hogesnelheidstrein op zo’n tweeënhalf uur verwijderd van Moskou ligt het in de luwte van het epicentrum van de macht. Een derde van de huizen heeft hier geen stromend water en de omliggende Novgorod-regio heeft het tweede hoogste sterftecijfer in Rusland. ‘Niemand kijkt raar op als iemand op z’n vijftigste doodgaat’, zegt Sokolov. Sinds 2012 is het aantal ziekenhuisbedden volgens de vakbond met zo’n twintig procent gedaald.
We verlaten Okoelovka en rijden richting het westen. Af en toe passeren we een dorpje met weggezakte houten huisjes, maar het grootste deel van de tijd rijden we door onafgebroken bos. De omgeving is een trekpleister voor stedelingen – sinds het begin van de coronacrisis zijn zo’n zeventienduizend Russen naar hun datsja’s hier gevlucht. Lokale media noemen hen de ‘bedreiging uit de hoofdstad’ omdat ze het virus met zich mee zouden brengen.
Toch lijkt Novgorod een grote corona-uitbraak te hebben kunnen vermijden. De grote afstanden en lage bevolkingsdichtheid zullen een rol hebben gespeeld. Maar ook hier roepen de cijfers vraagtekens op. Hoewel het aantal besmettingen in de regio in mei meer dan is verdubbeld is het aantal doden blijven steken op vijf. ‘Misschien bellen mensen de hulpverlening niet en sterven ze in hun huizen’, oppert Sokolov.
We zijn op weg naar Valentina Beletskikh, een energieke 41-jarige ambulance-paramedicus in Pola, een dorp van zo’n duizend inwoners. Sinds een kliniek in de buurt de deuren moest sluiten is de ambulancepost het enige punt van medische zorg voor zo’n drieduizend inwoners in de omliggende dorpen.
Afgesloten van de wereld is het internet voor Beletskikh een instrument geworden om haar leidinggevenden ter verantwoording te houden. Aan het begin van de crisis nam ze meerdere video’s op over het gebrek aan mondkapjes en infectiepakken. Het leverde haar een bezoek van de politie op. ‘Ze kwamen een verklaring afnemen omdat ik verdacht werd van het verspreiden van nepnieuws’, vertelt Beletskikh in de keuken van haar houten huis. Ze stelde voor te laten zien wat er aan beschermingsmiddelen in de kast lag, maar dat aanbod sloegen de mannen af. Sindsdien heeft ze niets meer van hen vernomen maar is de toevoer van beschermingsmiddelen verbeterd.
Volgens de regels mogen mogelijke coronapatiënten maar bij één ziekenhuis in de regio afgeleverd worden. Door de erbarmelijke staat van de wegen betekent het voor Beletskikh dat ze zo’n vier uur kwijt is aan alleen het transport. Laatst werd ze opgeroepen om een oudere vrouw te bezoeken met diarreeklachten. ‘Toen ik haar onderzocht bleek het dat ze een dubbele longontsteking had.’ De vrouw testte negatief.
Ook 32 zorgverleners en ambulancechauffeurs uit de regio, onder wie Beletskikh, werden in mei getest op Covid-19. Een week later kregen ze het resultaat te horen. Alle tests waren negatief, iedereen was gezond. Beletskikh kreeg de uitslag niet te zien en weet ook niet welk laboratorium de analyse heeft gedaan.
Als handreiking naar de zorg beloofde Poetin tijdens een van zijn vele televisieoptredens in mei maandelijkse bonussen voor zorgpersoneel, van 25.000 roebel voor lager gekwalificeerd personeel zoals Beletskikh, oplopend tot 80.000 roebel voor artsen. Maar op haar loonstrookje deze maand staat een bedrag van 18.000 roebel (230 euro) voor 131 uur werk en een bonus van 6600 roebel, geen 25.000. Een collega kreeg een ander maar even mysterieus bedrag. ‘Alsof je een hond een bot toegooit, zodat hij niet meer blaft. Twintig jaar geleden had ik een beter leven dan nu. Wat ik extra verdien, gaat op aan brandhout’, zegt Beletskikh. ‘Misschien gebeurt er een wonder en staat het volledige bedrag morgenochtend toch nog op mijn rekening.’
Ik vraag waar ze het geld voor zou gebruiken. Even lijkt ze van haar à propos. Dan zegt ze: ‘Twee nieuwe banden voor de fietsen van mijn kinderen en een tandartsvulling voor mijn man. De rest leg ik opzij voor een zwarte dag.’
Beletskikh is lang niet de enige voor wie Poetins belofte alleen maar tot verdere irritatie leidt. Dagelijks verschijnen er nieuwe filmpjes van boze zorgmedewerkers die verhaal komen halen bij Poetin, soms hele ziekenhuisafdelingen tegelijk. Verzoeken aan de ‘goede tsaar’ waren ook voor corona gebruikelijk. Maar de toon is merkbaar verhard. In plaats van een roep om hulp klinken de oproepen nu als een eis. Poetins populariteit is volgens de laatste peiling van het onafhankelijke Levada Centrum gedaald tot 59 procent, het laagste punt in twintig jaar. Een petitie die het gesjoemel met de beloofde bonussen beschrijft als een ‘aanfluiting’ is meer dan 116.000 keer ondertekend.
Beletskikh weigert nu om onbetaald overuren te werken. Het betekende dat er onlangs voor de inwoners van haar streek 24 uur lang geen spoedeisende hulp was, maar het is het enige wettelijke middel van verzet tot haar beschikking. ‘De autoriteiten gedragen zich net als tijdens eerdere crises, zoals Tsjernobyl. Er mag nooit zwakte worden getoond’, zegt Sokolov van de vakbond. ‘Maar de tijden zijn veranderd. De slaven komen in opstand. Ook na corona wordt het niet meer het oude. Zo voelde het in de jaren tachtig ook, voor het uiteenvallen van de Sovjet-Unie.’
Als ik die avond neerstrijk in de hypermoderne hogesnelheidstrein voor de terugreis naar Moskou hangen boven de stoelen door de hele coupé verlichte foto’s van artsen vergezeld door de slogan: ‘De helden onder ons’. Dezelfde beelden hangen ook op billboards door de stad. Halverwege de coronacrisis lijken de Russische autoriteiten een oplossing te hebben gevonden. Artsen worden, net zoals in andere landen, op een voetstuk geplaatst. Maar wel op een door de autoriteiten zelf georkestreerde manier.
Het blijkt niet moeilijk om een van de artsen op de billboards te traceren. ‘Ik werd gebeld met de vraag of ik het goed vond als mijn foto werd gebruikt. De volgende dag al stond er een koerier bij de deur om de overeenkomst te tekenen’, vertelt Vagram Balanjan mij aan de telefoon. In gewone tijden is hij hartchirurg in het Sklifosovsky-ziekenhuis in Moskou. Nu staat de hele instelling in het teken van corona. ‘Zolang het propaganda is voor een veilige levensstijl heb ik er geen problemen mee.’
In zijn ziekenhuis, zegt hij, komt hij niets tekort. ‘Dankzij mijn overheid, mijn baas en mijn collega’s voel ik me volledig beschermd en gesteund.’ Als ik hem vraag naar het lage dodenaantal en de vermoedens dat er een doofpotcultuur zou zijn reageert hij emotioneel. ‘Dat soort berichten maakt me woedend. In de zorg is het onmogelijk om zoiets te verbergen. Waarom er minder doden zijn dan elders? Russische artsen hadden gewoon meer tijd om zich voor te bereiden. Dat is het enige. Hopelijk is dat een les voor alle landen: dat we ons niet alleen voorbereiden op oorlog, maar in de eerste plaats investeren in de gezondheid van de burgers. Hoeveel beschermingsmiddelen kun je wel niet kopen voor de prijs van een straaljager?’
Het blijkt een bijna profetische uitspraak. Later verklaart Poetin op televisie dat de curve aan het afvlakken is en de maatregelen langzaam zullen worden versoepeld. Als eerste bevel draagt hij de minister van Defensie op om voorbereidingen te treffen voor een militaire parade.
Het afgelasten van die parade, die dit jaar in het teken staat van het 75ste jubileum van de overwinning op de nazi’s, was voor Poetin een klap. Nu zal de zege toch op 24 juni in verschillende steden groots gevierd worden. Op 1 juli zal er een volksstemming komen over aanpassingen aan de grondwet die het mogelijk maken voor Poetin om tot 2036 in het zadel te blijven. De president die hakkelde in tijden van corona wil zo snel mogelijk weer de president van de overwinning zijn.