Dat Volodimir Zelenski geen droomkandidaat was voor het presidentschap van Oekraïne, mag gelden als het understatement van de eeuw. Een week voor de eerste ronde van de presidentsverkiezingen, in maart 2019, probeerde de gerespecteerde politicus Roman Bezsmertni de ramp nog af te wenden: de komiek Zelenski en zijn theatergroep in het presidentiële paleis. Bezsmertni was een van de leiders geweest van de Oranje Revolutie, de grote pro-democratie- en anti-corruptieprotesten in 2004. ‘Trek je kandidatuur in’, vroeg Bezsmertni publiekelijk aan Zelenski. ‘Want het is een schande en een vernedering voor de natie.’
Een half jaar eerder had Bezsmertni het ook al geprobeerd, achter gesloten deuren. De hele zomer van 2018 had Zelenski grappen gemaakt over zijn mogelijke kandidatuur. Hij zou daar niet zelf over beslissen, vertelde hij: een vriend van hem, de populaire zanger van rockgroep Okean Elzy, mocht dat doen. ‘Slava, doe je nou mee of niet?’ vroeg Zelenski hem op tv. ‘Want wat jij doet, doe ik ook.’ Bezsmertni zocht eerst de rockzanger op, en daarna de komiek. ‘Als jullie meedoen, maken jullie Oekraïne gewoon kapot’, hield hij de entertainers voor, zo vertelde hij later aan Zelenski’s biograaf. ‘Geen van beiden was in staat om de problemen die Oekraïne te wachten stonden op de schouders te nemen, met een oorlog als grootste probleem.’
Iedereen die naar Zelenski’s campagne keek, zal tot dezelfde conclusie zijn gekomen. Aan debatten, beleid uitleggen of politieke keuzes afwegen deed Zelenski namelijk niet. Zijn campagne bestond vooral uit een theatertour met zijn komediegroep, een soort politieke satire met meer André van Duin dan Arjen Lubach. Van highbrow zou de show niet snel worden beschuldigd: in een van de sketches deed Zelenski alsof hij een joods volksliedje op een piano swaffelde met zijn penis. De shows waren altijd uitverkocht.
Ook achter de schermen maakten Zelenski en zijn kompanen weinig woorden vuil aan politiek. Een verslaggever van Time feestte een avond met ze mee in de kleedkamer, na afloop van een show. ‘Ik denk dat ik een prima minister van Defensie zou zijn’, zei een komiek, nadat hij shots whisky had geschonken in plastic glaasjes. Over zijn politieke programma had Zelenski weinig te zeggen. ‘We vogelen het wel uit’, zei hij. De overwinning kon hem niet ontgaan, dacht Zelenski. Want hij had net het derde seizoen opgenomen van de tv-serie Dienaar van het volk, waarin Zelenski een leraar speelt die onverwacht president wordt van Oekraïne. Die zou een paar dagen voor de verkiezingen op Netflix komen. ‘No way dat de anderen daar iets tegenover kunnen stellen’, zei Zelenski lachend.
Dat Zelenski meer in zijn mars had, werd tijdens de presidentscampagne maar op één moment duidelijk. Dat was precies het moment waar zijn tegenstander in de tweede ronde, de zittende president Petro Porosjenko, al maanden om had gesmeekt: het moment waarop hij Zelenski zou ontmaskeren als een clown, een hologram, een marionet van de oligarch Ihor Kolomosjki, de lange arm van het Kremlin. Een debat van man tot man, live op tv. Omdat Porosjenko zo graag wilde, kon Zelenski de vorm bepalen. Hij koos voor het Olympisch Stadion, met duizenden mensen die joelden en klapten, een arena-setting vol camera’s en schijnwerpers voor de gladiatoren. Het was een kopie van de setting die hem groot had gemaakt.
De Oekraïners maakten voor het eerst kennis met Volodimir Zelenski als lid van de Vrolijke Punkers uit de stad Krivi Rih op het podium van de tv-show Club opgewekt en inventief . Daarin strijden teams tegen elkaar met ingestudeerde en geïmproviseerde sketches en moeten ze arena-debatten winnen met zo gevat mogelijke antwoorden. Het was al in de Sovjet-Unie op tv en bleef daarna in de voormalige sovjetlanden op de buis. Zelenski’s Vrolijke Punkers besloten op een Club- festival in Sotsji om de krachten te bundelen met studenten uit Zaporizja en mee te doen om de grote prijs van dat jaar in Moskou. Ze wonnen op een haar na de hoofdprijs.
Keerpunt Oekraïne
Sinds der eerste Russische kruisraketten op 24 februari 2022 neerdaalden op Kiev wordt de aanval op Oekraïne een historisch keerpunt genoemd. Maar wat er dan veranderd is? Aan de hand van tien grote en kleine hoofdrolspelers (plus één Risk spelende ex-generaal) maakt De Groene Amsterdammer voor het eerste de balans op.
Krivi Rih stond bekend als een van de smerigste steden van de hele Sovjet-Unie. Met zeshonderdduizend mensen was het een belangrijke industriestad, met vooral metaal en mijnen, waar mensen gewend waren hun eigen regels te maken. Begin jaren zestig moest het Rode Leger er na massale rellen nog met tanks de orde herstellen. Aanleiding was een dronken soldaat die in een tram zat te roken, een even dronken politieagent die hem probeerde aan te houden, zijn collega’s die roekeloos op de vluchtende soldaat schoten en daarbij wat mensen verwondden, en duizenden arbeiders die daarna verhaal kwamen halen. Zo’n stad dus.
Volodimir Zelenski werd er in 1978 geboren in een joods Russischtalig gezin. Zijn eerste jaren bracht hij door in Mongolië, waar zijn vader Oleksander, een ingenieur, naartoe gezonden werd om een ertsfabriek op te zetten. Terug in Krivi Rih doorliep Zelenski School 95, waar hij een fascinatie opdeed voor theater en met vrienden de theatergroep Kvartal 95 opzette (en hun spin-off de Vrolijke Punkers). Hij studeerde rechten, maar zag meer brood in theater. En terecht: na wat opbouwjaren begon het gezelschap behoorlijk te verdienen aan films, toneelstukken en tv-series, het maakte uiteindelijk tien miljoen euro winst per jaar. Zelenski was de ster: hij werd een nationaal bekende komiek en acteur, onder meer dankzij een overwinning in de Oekraïense versie van Dancing with the Stars.
Belangrijker was dat de populaire tv-serie Dienaar van het volk in 2018 onverwacht reële politieke perspectieven opende voor Zelenski. Hij begon met die mogelijkheid te spelen, altijd ironisch, nooit duidelijk of het nou allemaal een grote grap was of niet. ‘HET IS GEEN GRAP’, liet hij megagroot en zonder verdere uitleg op billboards zetten.
Veel serieuze waarnemers, zoals Roman Bezsmertni, vonden het niet grappig. Zij vreesden niet alleen dat Zelenski een lichtgewicht zou zijn, maar ook dat hij, onder dekking van een anti-corruptie-imago, een stroman zou zijn voor de beruchte oligarch Ihor Kolomojski, eigenaar van het tv-station dat Zelenski’s shows uitzond. Ook Zelenski’s vrienden erkenden dat hij geen helder politiek programma had en dat hij in feite zijn rol voortzette uit Dienaar van het volk, als komische antiheld die naar boven valt, de politiek in. Die schaamlap zou Petro Porosjenko in het Olympisch Stadion van de clown rukken.
Maar Zelenski bleek niet alleen perfect te gedijen in de Club opgewekt en inventief-achtige setting in het stadion, hij was ook slim en goed voorbereid. Hij kende zijn details, kreeg Porosjenko met een slim bedacht opzetje zo ver dat hij knielde, en sloot af met de kaakslag: ‘Ik ben niet uw rivaal, ik ben uw straf.’ Hij won de tweede ronde met bijna driekwart van de stemmen.
Dit was echter niet het moment waarop Volodimir Zelenski de draai maakte die hem tot een wereldwijd bewonderd man zou maken. Na zijn overwinning leek hij maar niet uit zijn rol als komiek/grappige leraar te kunnen stappen, een curieus geval van het leven die de kunst imiteert. Zijn entourage begon politieke en ideologische beginselen te verwoorden – na de overwinning dus – en verviel direct in ruzies om de mooie baantjes. Binnen een paar maanden begon Zelenski zijn steun en toeverlaten de tent uit te gooien.
Ook andere initiatieven kregen nauwelijks vorm. Zelenski had vrede en ontspanning met Rusland beloofd, maar Vladimir Poetin liet hem bungelen. Zelenski had de anti-corruptieboodschap van zijn tv-personage nagepraat en beloofd Porosjenko achter de tralies te brengen. Maar hij kon niet één misdrijf van Porosjenko aantonen en al snel raakten sommige afgevaardigden van zijn fonkelnieuwe partij Dienaar van het Volk verstrikt in schandalen. Covid kwam en Zelenski weigerde het Russische Spoetnik-vaccin als een politiek instrument, tot ongenoegen van veel landgenoten. Aan de vooravond van de Russische inval was nog maar iets meer dan dertig procent van de Oekraïners tevreden over hem.
In het jaar voor de Russische inval was hij in steeds schrillere termen gewaarschuwd, met name door de Amerikaanse en Britse regering. Maar Zelenski geloofde niet dat het zou gebeuren (zijn vertrouwen in de VS was ook beschadigd doordat president Donald Trump hem probeerde te chanteren) en bleef geruststellende woorden spreken. Tot de ochtend van 24 februari, een paar uur voor de invasie begon. Hij erkende wat er zou gaan gebeuren en nadat president Poetin een telefoontje van hem niet had aangenomen, riep Zelenski de Russische bevolking op om de invasie te stoppen. In een waardige, presidentiële toespraak kondigde hij aan dat bij een aanval de Russische soldaten ‘niet onze ruggen zullen zien, maar onze gezichten’. Op dezelfde dag zou Poetin er zijn eigen toespraak tegenover zetten – een bittere, rammelende tirade tegen het onrecht van de geschiedenis.
Volgens sommige Oekraïners die de politiek goed volgen maakte Zelenski zijn draai al in de week ervoor, tijdens de jaarlijkse Veiligheidsconferentie in München. Precies vijftien jaar nadat Poetin op dezelfde plek in feite Ruslands vijandschap aan de EU en de VS had verklaard, presenteerde Zelenski zich daar als een staatsman.
Maar de werkelijke draai kwam pas op de dag van de invasie. Die bestond niet alleen uit een inhoudelijke wending van half-serieuze acteur-president naar werkelijk leiderschap. Het was de combinatie met daadwerkelijke moed die van Volodimir Zelenski een bewonderd oorlogsleider maakte. In de dagen na de Russische inval werd Kiev niet alleen bedreigd door artillerie- en raketvuur, maar ook door Russische commando’s, moordteams van huurlingenbedrijf Wagner en geïnfiltreerde agenten van Russische geheime diensten. Een regeringsadviseur sprak van tien mislukte moordpogingen op Zelenski en zijn gezin.
Maar Zelenski bleef en sprak in de dagen en weken na de invasie zijn volk moed in en vroeg zijn buitenlandse publiek om hulp. Dit heeft diepe indruk gemaakt op de Oekraïners, verklaarden ook zijn tegenstanders, en heeft ongetwijfeld bijgedragen aan de verbijsterende weerstand die Oekraïne aan de Russische invasie heeft geboden. ‘Zelenski leidt de verdediging van Oekraïne met zijn stem’, schreef The New Yorker: met het raspende, zware stemgeluid dat in betere tijden klonk in de Oekraïense versie van beertje Paddington.
En Zelenski maakte diepe indruk op de wereld, door de combinatie van krachtige, heldere woorden, die zware stem, zijn ervaring als acteur, het gewicht van de situatie en een simpele setting – een week na de inval lukte het de tolk van het Europees Parlement niet om tijdens een live-vertaling zijn emoties te bedwingen. Misschien het effectiefst was het korte filmpje waarin Zelenski in het centrum van Kiev stond met zijn naaste medewerkers, sommigen nog uit zijn theatertijd. Terwijl Russische generaals de stad probeerden te omsingelen en Oekraïners in de buitenwijken vochten, liep Zelenski zijn team langs en meldde droog: ‘We zijn allemaal hier.’ Hij zal nooit meer de half-president zijn die hij was.