Het bouwsel staat half verscholen tussen de bomen, zo geheimzinnig als in een sprookje van Grimm een hutje in een donker bos. Die romantiek, die in de verbeeldingswereld van Per Kirkeby nooit ver weg is, betreft natuurlijk de plaatsing van het ding. De kunstenaar is daar zeker bij betrokken geweest. Zelfs op de foto is te zien wat hij daarbij gedacht heeft. Het is geen stevig volume van baksteen dat als een soort blok van minimal art onverbiddelijk op het open veld staat, maar veeleer een ding dat opduikt uit de schaduwen van het gebladerte – als een stem die fluisterend begint te vertellen.
Op die geleidelijke manier, kunnen we op een schetsblad zien, is de vormgeving van het bouwsel ook ontstaan. Die is gegroeid uit een ruimtelijke slingerbeweging. Hoewel, helemaal linksboven in het blad (voordat de slingerende lijn ritmisch en regelmatig wordt) begint de metamorfose met een gekrabbelde schets van wat lijkt op boomstammen overeind naast elkaar. Zo met een observatie van natuur begint iets vaak bij Kirkeby. Tussen die bomen zien we tussenruimtes, en dan zien we hoe uit de ritmering van die intervallen de slingerende beweging op gang komt. Daaruit maken zich dan de twee smalle, ovale vormen los die het uitgangspunt vormen van de plattegrond voor het bouwsel waarvan de vorm dus, net als de bomen waartussen het nu staat is gegroeid, en niet koel gecalculeerd en abstract is.
In de loop van de jaren tachtig werden, in Kirkeby’s praktijk, dit soort werken van baksteen groter en ook monumentaal in werking. Veel kwamen buiten te staan waardoor ze op architectuur kunnen lijken. Maar als je naar een echt gebouw kijkt, kun je de functionele ratio ervan herkennen. De vorm en bouw ervan zijn leesbaar als helder proza. Bij een eigenzinnig bouwwerk van Kirkeby is de vormgeving zo versleuteld als het gedrag van woorden in een gedicht. In het denken en dromen van de kunstenaar zijn deze bouwwerken eigenlijk nooit als overzichtelijke ruimtes gedacht maar als eenvoudige volumes gemaakt van baksteen die als markeringen in een ruimte konden optreden.
Voor iemand in Kopenhagen lag baksteen voor de hand. Met hun gestandaardiseerde maat (circa 25 x 12 x 6 cm) zijn ze beweeglijk en licht. Door hun rechthoekige handzaamheid kun je ze goed tegen elkaar leggen. Als je ze eenvoudig stapelt (lengte en breedte afgewisseld) leidt de accumulatie van gewicht tot een eigen stevigheid. Je hebt dan geen mortel nodig. Zo maakte Kirkeby in 1965 zijn eerste kleine werken in een galerie. Laten we zeggen dat hij met zulke rechthoekige proeves de wendbaarheid van baksteen leerde kennen. Kort daarop begon hij bouwsels te metselen waardoor het repertoire van vormgeving natuurlijk werd uitgebreid. Maar omdat de vormgeving gebouwd is met alleen maar die eenvoudige, rechthoekige bakstenen blijft het repertoire aan vormen en ornamenten toch relatief beperkt. Er is aan deze bouwsels ook niet de nervositeit van handschrift zoals in met de vingers geknede sculptuur. Hun stabiele stevigheid werkt daardoor nogal statig en ceremonieel – of sonoor als orgelmuziek.
Toen Kirkeby via de slingerende lijnen eenmaal bij die twee smalle ovalen tegen elkaar was uitgekomen, ontstond er in het ontwerp wat reflectie. Op de tekening zien we eerst een eenvoudige versie die daarna omstreeks het midden verschuift. Zowel binnen als buiten is die verticale verspringing in de wand zichtbaar als ritmering. Van buiten naar binnen zijn er twee ingangen. In de middenwand is ook een doorgang. Als je dan door de ruimte heen loopt, maak je eigenlijk dezelfde slingerbeweging als waaruit de vormgeving van het hele project gegroeid is – in een binnenruimte die vanwege de ronde uiteinden, met het licht vooral van boven, een diffuse werking heeft. Dan merk je dat dit werk, tussen de bomen verscholen, over licht en donker gaat en, zoals ook de schilderijen van Kirkeby, erg gedempt en terughoudend is wat de kleuren betreft. Dat is de grijze, donkere kleurigheid die zo eigen is aan het noorden van Europa, waar kleuren minder klateren. Dat kennen we ook van Munch. Dit werk van Kirkeby, volume en contour in schaduw, is ook daarvan een prachtige mise-en-scène.
PS Dit werk van Kirkeby bevindt zich in Wassenaar en is op aanvraag te bezichtigen: voorlinden@caldic.nl. Er zijn nog meer van zulke werken in Nederland, in Kröller-Müller, Boijmans Van Beuningen en op enkele plekken in de openbare ruimte. Zie ook Per Kirkeby, Backsteinskulptur und Architektur: Werkverzeichnis, een uitgave van Kunsthaus Bregenz (1997)
beeld: Caldic Collectie, Wassenaar