Der Besuch der alten Dame (1955) is een toneelstuk van de Zwitserse schrijver Friedrich Dürrenmatt. De plot is eenvoudig. Multi miljardaire Claire Zachanassian keert op leeftijd terug naar haar geboortedorp Güllen. Daar is iedereen bankroet. Claire biedt een miljard. Op voorwaarde dat haar voormalige geliefde Ill, die Claire in haar puberteit bezwangerde en haar daarna als een blok liet vallen, door de dorpsgemeenschap wordt geliquideerd. Die eis wordt politiek correct afgewezen. Daarna begint iedereen bij Ill, die een breed gesorteerde dorpssuper runt, op de pof te kopen. Ill wordt uiteindelijk gedood. Een inktzwarte komedie. Het stuk is bij mijn weten twee keer in Nederland gespeeld. In de jaren zestig van de vorige eeuw bij de Nederlandse Comedie, met Ellen Vogel als Claire en Kees Brusse als Ill. Daarna (bekort) bij de Nieuwe Komedie in de regie van Teuntje Klinkenberg, met Pleuni Touw als Claire en Rik van Uffelen als Ill. Het stuk is een icoon uit de Deutsche Dramaturgie van ná Bertolt Brecht. Zijn volgelingen waar onder Max Frisch, Tankred Dorst, Peter Weiss en Dürrenmatt waren wijdlopiger en moralistischer dan hun leermeester in zijn beste dagen. Hun stukken ver dwenen goeddeels naar de boekenplanken. Ik was zeer verheugd dat Gerardjan Rijnders Dürrenmatts komedie bewerkte en regisseerde voor De Appel. Door omstandigheden zag ik de voorstelling bijna twee maanden na de première.
Van het oorspronkelijke stuk heeft Rijnders in Het bezoek eigenlijk alleen de harde kern behouden. In zijn eigen woorden: «Een vrouw komt in een stad. Ze heeft geld voor de stad. Maar er is één voorwaarde. Er moet er eentje dood.» Hij noemt zijn bewerking «een bittere komedie» en daaraan is weinig miszegd. Het speelvlak (ontwerp: Marc Warning) is verdeeld in twee opengewerkte containers. Links een kerkhof van uitgewoonde computers, een voormalig kantoor, nu buiten bedrijf. Aan de muur in deze vergane glorie een reclame voor een vakantie in Nepal. Rechts een café («De koffie is klaar») met barjuffrouw Ria (een mooie rol van Judith Linssen). Er wordt niets geconsumeerd. De vaste klant Pierre (Aus Greidanus) doet anders vermoeden: hij raakt in de loop van de voorstelling steeds beschonkener. Niet zonder reden. Pierre is het mikpunt van een oude vriendin: Claire (Sacha Bulthuis). Schat hemelrijk. Een spook uit het ver leden. Ze wil de stad (het landschap van haar jeugd) redden van de ondergang. Met een bedrag waar niemand zich iets bij kan voorstellen. Maar dan moet Pierre wel dood. De bewoners van de failliete stad verschijnen op rij in almaar modieuzere outfits («zeg je dat zo?»), betaald uit het fortuin van Claire. Pierre wordt langzaam maar zeker paranoïde. Claire speelt de rol van de koele kikker. Die ze overigens niet is. Zo blijkt uit de bijna-slotscène. Inzet: wat is liefde?
Het bezoek is een geweldige komedie, opgebouwd uit in genieus gestapelde taalgrappen, waarvan je als toeschouwer pas na afloop merkt dat ze zo mooi gestapeld waren. De taal zit de handeling namelijk niet in de weg (chapeau voor de toneel spelers). En die handeling is: dollartekens in de ogen maakt een beest van ons allen. Pierre wordt in een fuik gezogen waar hij nooit meer uit kan. Het bezoek is in die zin een vrieskist. Waarin je vriendelijk wordt uitgenodigd om gedurende een kleine twee uur mee te bevriezen. In vijf delen, van elkaar gescheiden door lichteffecten en steeds weer diezelfde enge mars uit Sjostakovitsj Achtste. De wraak van Claire op de kleinburgerij die haar ooit uitkotste is in Rijnders bewerking/regie kalm, slim. Ze zingt zich los van één vete tegen één loser. Sterker nog: waarover de wraak van Claire gaat blijft gedurende die ruim anderhalf uur een raadsel. Uiteindelijk heeft niemand gelijk. Claire niet. Pierre niet. We hebben ons twee uur een ongeluk gelachen. En we worden na afloop met een hoofd vol macaroni de werkelijkheid in geduwd. Bittere lach. Zurige hoon. Hebben we in een lachspiegel gekeken? Hoe dan ook, Het bezoek is een voorstelling die in je kop blijft doorzuigen.
Het bezoek. Tot en met 12 februari in Het Appeltheater, Duinstraat 26, Den Haag/Scheveningen,
inlichtingen: 070-3502200, www.toneelgroepdeappel.nl