Wanneer ben je volwassen? Als je 21 bent? Achttien? Twaalf? Volgens mijn moeder zou ik nooit volwassen worden. Volwassen ben je als je mag doden en gedood kan worden, zei mijn vader. Maar, wanneer mag dat?Je mag in het leger als je zeventien bent.Omdat de vraag moeilijk te beantwoorden is, kun je ook gemakkelijk een grens stellen. Voor mij ligt die bij achttien jaar. Dan mag je stemmen, een auto besturen, zonder toestemming trouwen en dus kinderen krijgen, dan kun je verantwoordelijk gehouden worden voor je eigen daden.Mijn stelling is nu deze: op je achttiende mag je alles zeggen wat je wilt – maar daaruit moet je dan ook de consequentie trekken. Vrijheid van meningsuiting is dus in mijn ogen absoluut. Ja, je mag oproepen tot geweld. Maar je moet degene straffen die het geweld uitvoert.Het was Paul Frentrop die ik deze opvatting als eerste een keer heb horen uitspreken en consequent verdedigen. ‘Dus Charles Manson is in jouw ogen niet schuldig’, vroeg Hans Teeuwen toen. Manson was een sekteleider met vreemde opvattingen over het blanke ras, die zijn discipelen had aangezet tot de moord op Sharon Tate, de vrouw van regisseur Polanski. We discussieerden hierover. Manson, hoewel een gek, had geen moord gepleegd en zat dus onschuldig vast, volgens ons.Volgde een socratische dialoog: en hoe zat het dan met Hitler? Die had misschien ook niemand gedood. Als hij opdracht tot moord had gegeven, was hij natuurlijk wel schuldig, maar had hij dat niet gedaan, dan was hij onschuldig. ‘Dood hem!’ is geen mening. Ik vind dat alle joden vernietigd moeten worden, is dat wel – en dus niet strafbaar.Nu het bekende geval van ‘Brand!’ roepen in een theater als er geen brand is. Strafbaar of niet? Je weet dat je hiermee paniek kunt veroorzaken wat de dood tot gevolg kan hebben. Hier geldt ook weer: als het een opinie betreft (‘Ik denk in alle oprechtheid dat er brand is!’) is er niets aan de hand. Is het geen opinie, dan ben je strafbaar.Nu het volgende: mag je volwassen gehandicapten de mening voorhouden dat het volgens jou en Allah of God beter is wanneer zij hun, volgens jou, mislukte (want gehandicapte) leven geven aan Hem, wat ze, zo is jouw mening, het beste kunnen doen door een zelfmoordgordel om te hangen en naar een of andere plek te gaan waar veel mensen zijn die niet in Allah of God geloven? Zijn die gehandicapten dan nog steeds verantwoordelijk?Dat is toch ingewikkelder dan het lijkt. Ze hebben zichzelf vermoord, dus ze zijn al veroordeeld, zou je kunnen zeggen. Maar als ze op tijd gepakt worden, is dan ook niet degene die ze ertoe heeft aangezet enigszins schuldig?Als ze geestelijk gehandicapt zijn, is de man schuldig, want dan heeft hij de gehandicapte gebruikt als pistool of kogel. Maar is die gehandicapte volledig bij zijn verstand en volwassen, dan mag je hem ook verantwoordelijk houden voor zijn daad en gaat degene die de opinie had dat gehandicapten eigenlijk dood moeten vrijuit.Vrijheid en ethiek zijn regelmatig met elkaar in gevecht – en dan gaat het er maar om wat je het belangrijkst vindt. Zelf vind ik vrijheid boven alles staan.Met Van Gogh had ik vaak de discussie over de domheid van de mens. We vonden mensen te stom voor de democratie, te stom voor de politiek, te stom voor literatuur, voor film, voor kunst in het algemeen, waren we zelf wel intelligent genoeg; we betrokken vaak de stelling dat een verlicht despotisme misschien niet slecht zou zijn. Was het, zo vroegen wij ons af, ethisch juist of niet juist om zo te denken? Was ‘betrokkenheid’ wel een goed criterium als je over de wereld nadacht?Ging alles niet kapot door ons empathisch vermogen?Is vrijheid het waard om met geweld te verdedigen?Toevallig wilden we over al die vragen een film maken. Ik was bezig daarover een scenario te schrijven toen Van Gogh werd vermoord.